Lidar na przesmyku Tehuantepec i potężne konstrukcje w Tabasco – pomost między kulturami Majów i Olmeków?

Późną wiosną 2020 roku, na łamach czasopisma naukowego Nature, ukazał się sensacyjny artykuł Monumental architecture at Aguada Fénix and the rise of Maya civilization, w którym zespół Takeshiego Inomaty i Danieli Triadan zaprezentował odkrycie ponad dwudziestu centrów ceremonialnych w meksykańskim stanie Tabasco, w rejonie przesmyku Tehuantepec. W samym odkryciu tej liczby stanowisk nie byłoby nic dziwnego – zastosowanie lidaru zrewolucjonizowało wszakże archeologię Mezoameryki (LIDAR, czyli laser imaging, detection and ranging, wydobywa regularne kształty konstrukcji, niewidoczne w trakcie prac powierzchniowych nawet z użyciem teodolitu). Poskutkowało prawdziwym wysypem nowych stanowisk i nieznanych wcześniej konstrukcji, szczególnie na obszarach porośniętych przez gęstą, tropikalną roślinność. Jednak w Tabasco mamy do czynienia z zupełnie nowym typem organizacji przestrzennej, nazwanej przez odkrywców MFU (Middle Formative Usumacinta).

Potęga Aguada Fenix

Opinię publiczną uderzyła natomiast gigantomania Aguada Fénix, stanowiska z platformą o ponad kilometrowej długości. To założenie architektoniczne zdetronizowało swym ogromem słynną piramidę triadyczną La Danta w El Mirador (Petén, Gwatemala), lansowaną swego czasu jako najbardziej masywna budowla południowej Mezoameryki. Zespół Inomaty i Triadan nie spoczął jednak na laurach. W październiku 2021 w artykule pod tytułem Origins and spread of formal ceremonial complexes in the Olmec and Maya regions revealed by airborne lidar badacze przedstawili kolejne sensacyjne wyniki. Liczba stanowisk na badanym obszarze wzrosła do prawie pół tysiąca, a MFU ukazano jako konglomerat składający się z tradycji architektonicznych poprzedniej epoki (to jest okresu wczesnoklasycznego w olmeckim San Lorenzo) i późniejszych rozwiązań stosowanych na wybrzeżu Pacyfiku (Middle Formative Chiapas). Później na Nizinach Majów zaczerpnięto wiele również z tej drugiej tradycji architektonicznej .

MFC, MFU, MFG i VC…

Rozplanowanie przestrzenne i orientacja mezoamerykańskich miast miały ścisły związek z kosmologią, rytuałami i przynależnością kulturową mieszkańców. Ich znaczenie wyraźnie zmieniało się w czasie. Obserwować to można w dłużej zamieszkanych ośrodkach. Na Jukatanie i Nizinach Majów w epoce od środkowego do schyłkowego okresu preklasycznego (1000 rok p.n.e.–250 rok n.e.) takim nośnikiem wartości kulturowych były piramidy triadyczne, boiska do pok-ta-pok (pitz) i grupy E – najbardziej rozpoznawalne majańskie kompleksy architektoniczne. Dobrym przykładem na przede wszystkim ceremonialne i kosmologiczne znaczenie wymienionych rodzajów zabudowy może być San Bartolo w Petén (Gwatemala), gdzie między 250 a 100 rokiem p.n.e. grupę E przebudowano w kompleks triadyczny. Natomiast tamtejsze boisko prawdopodobnie nigdy nie było przeznaczone do gry (Boisko w San Bartolo jest podobno zbyt małe i było wmontowane bokiem w schody zachodniej piramidy grupy E. Co ciekawe, w majańskiej ikonografii gra w pitz przedstawiana jest przeważnie na tle schodów czy piramidy:  K1209, K1288, K1929, K2022, K2731, K2803, K2912, K3814, K4407, K5435, K5937, K7694).

Również w Cival w późnym okresie preklasycznym (około 300 roku. p.n.e) przekształcono środkowopreklasyczną grupę E  w kompleks triadyczny. Natomiast w innych miastach nowe kompleksy triadyczne, powstające w tym okresie, przejmowały funkcję grup E i przesłaniały je swoim ogromem. Jak się okazało, grupy E, mimo iż uznawane za najstarszy zestandaryzowany układ architektoniczny na Nizinach Majów, mają jednak nieco starszy i bynajmniej nie lokalny rodowód.

MFC (Middle Formative Chiapas) to typ organizacji przestrzennej składający się z grupy E, wzniesionej na osi wschód — zachód w centrum placu o osi północ – południe, z dużej piramidy, która miała prawdopodobnie uosabiać wulkan, umieszczonej na północnej krawędzi placu, oraz z mniejszych platform, rozlokowanych wokół. Do charakterystycznych elementów należą również ofiary zakładzinowe, zakopywane na osiach grup E i w innych miejscach MFC, które składają się między innymi z siekierek wotywnych wykonanych z zielonych kamieni (przykładowo z jadeitu czy serpentynitu), ułożonych w kwinkunks. Jest to jeden z podstawowych symboli w mezoamerykańskiej kosmologii, reprezentujący pięć biegunów świata: cztery kierunki kardynalne i centralną oś – axis mundi, w symbolice Majów reprezentowaną przez drzewo yaxche (Ceiba pentandra). Pierwszy taki układ architektoniczny zidentyfikowali John Clark i Richard Hansen. Za najstarsze stanowisko typu MFC uznaje się Ojo de Agua w Chiapas w Meksyku, datowane na 1150–1000 rok p.n.e. Tamtejsze piramidy uważa się również za najwcześniejsze w Mezoameryce.

Następnie wzór Middle Formative Chiapas był powielany wzdłuż wybrzeży Pacyfiku, w dzisiejszej Gwatemali i Chiapas (na przykład na stanowiskach San Isidro, Chiapa de Corzo, Tzutzuculi). Na Nizinach Majów, w Petén w Gwatemali, MFC pojawiło się już co najmniej w 950 roku p.n.e. w Ceibal. Niewiele później – w Komchén, na odległym północnym zachodzie Jukatanu (choć brak tam wyraźnej grupy E) oraz w Cival w Petén. W Komchén znaleziono być może jeszcze wczesnopreklasyczną ceramikę (faza Ek’), podobną do ceramiki z faz Real Xe 1 i Real Xe 2 w odległym Ceibal (Petén, Gwatemala). Nie ma, niestety, bezpośrednich datowań dla fazy Ek’ w Komchén i chronologię ustala się przez analogię do odległego o 114 km Kiuic.

MFG (Middle Formative Gulf) stanowi wariant północny MFC, rozpropagowany jakieś dwa stulecia później wzdłuż Zatoki Meksykańskiej. Istotnym przykładem MFG jest olmeckie La Venta (Tabasco, Meksyk), w której pręży się dumnie północna piramida, pomimo iż w tym miejscu nad Zatoką Meksykańską nie ma ani jednego wulkanu. Niektórzy badacze to w La Venta chcieli upatrywać źródła koncepcji MFC: architektonicznego i przede wszystkim ideologicznego wzorca dla współczesnych temu miastu ośrodków w centralnym i południowym Chiapas. Jednakże przeczą temu datowania. Olmecka La Venta, przeżywająca swój okres świetności pomiędzy 800 a 400 rokiem p.n.e., okazała się młodsza niż choćby majańskie Ceibal, w którym układ MFC wydatowano na 950 rok p.n.e. Koncepcja MFC spłynęła najprawdopodobniej do La Venta wraz z wodami rzeki Grijalva i przekształciła się w MFG. Tak więc chronologia MFC i MFG to ogólnie środkowy, końcowy i schyłkowy okres preklasyczny.

MFU (Middle Formative Usumacinta) to rozległy, prostokątny plac lub, wyjątkowo, kilkunastometrowej wysokości platforma o orientacji północ – południe. W centrum kompleksu wznoszono grupę E. Wzdłuż wschodniej i zachodniej krawędzi budowano po 10 podłużnych platform. Dwie środkowe platformy po stronie wschodniej wysuwano nieco dalej na wschód: tworzyły tak zwane wschodnie skrzydło. Poza zachodnią krawędzią umieszczano konstrukcje lub grupy tworzące tak zwane zachodnie skrzydło. Większość MFU ma 500–1200 m długości. Największy z tych kompleksów, Aguada Fénix, osiąga aż 1413 m długości, 399 m szerokości i do 15 m wysokości, coczyni go najbardziej masywną budowlą Ziemi, nawet z uwzględnieniem pewnej ilości materiału zastanego. Wschodnia platforma grupy E w Aguada Fénix ma ponad 400 m długości i detronizuje największą do tej pory grupę E w Wakna (Güiro – Petén, Gwatemala). Badane dotąd stanowiska zostały wydatowane  na 1050–750 rok p.n.e. Występują głównie w rejonie środkowego biegu rzeki Usumacinta, z koncentracją w środkowozachodnim Tabasco i północno-zachodnim Chiapas, ale również na terenach Olmeków nad zatoką w stanie Veracruz. Jednocześnie nakładają się na obszar występowania stanowisk z układem VC.

Co istotne, na obrazach z lidaru wokół platform widać wyraźnie prostokątny układ zabudowy rezydencyjnej. Stanowiska MFU określana się jednak ostrożnie mianem centrów ceremonialnych, nie miast, gdyż w przeciwieństwie do starszych od nich ośrodków olmeckich z okolic San Lorenzo czy też stanowisk MFC, brakuje tam jakichkolwiek śladów architektury mieszkalnej – domów zwykłych ludzi.

VC (Veracruz Ceremonial) może być wariantem MFU, w którym centralny plac obramowany jest od zachodu jedną ciągłą konstrukcją, zamiast zespołem pojedynczych platform. Nie wszystkie VC mają grupę E. Prawdopodobnie układy te pochodzą z okresu środkowopreklasycznego, ale mogą być starsze. Na razie nie ma dla nich datowań z uwagi na brak wykopalisk na tych stanowiskach, ale wydaje się, że występujące tam grupy E w typie La Venta (z prostą platformą na wschodzie bez nadbudówek i rozwinięć, tak jak w późniejszych majańskich typach: Cenote czy Uaxactún),są wyznacznikiem czasowym środkowego okresu preklasycznego. W trakcie badań powierzchniowych na dwunastu z tych kompleksów znaleziono fragmenty ceramiki datowanej na środkowy, a nawet wczesny okres preklasyczny. VC występują głównie na południu meksykańskiego stanu Veracruz. Ze względu na brak śladów po architekturze mieszkalnej, podobnie jak w przypadku MFU, nie wyglądają one na miasta. Użytkownicy VC i MFU w trakcie pobytu w tych centrach mogli przebywać w okresowo stawianych konstrukcjach z materiałów nietrwałych. Zarówno w VC, jak i w MFU może występować jeszcze zachodnie skrzydło – pojedyncza struktura lub kwadratowy obszar umieszczony poza obszarem głównego prostokąta na zachód od piramidy grupy E. Oba typy kompleksów wykazują lekkie mezoamerykańskie odchylenie na wschód.

Grupy E w MFU, MFG i VC są przeważnie konstrukcjami najprostszego typu (La Venta), składającego się z pojedynczej platformy na wschodzie, bez dobudówek. Grupy E stanowiące składową MFC rozpowszechniły się szeroko na Nizinach Majów w środkowym okresie preklasycznym, najpierw w dolinie rzeki Belize około 800–700 roku p.n.e., następnie mniej więcej w 800–600 roku p.n.e. w Cival i około 700 roku p.n.e. w Tikál, Nakbé czy w Cenote.

O grupach E więcej w artykule: Grupy E nie służyły obserwacjom równonocy.

Zależności między Olmekami a innymi kulturami prekolumbijskiej Mezoameryki, w szczególności Majami, budzą od lat wiele kontrowersji wśród archeologów. Kalendarz i szlaki rozprzestrzeniania się idei, których nośnikiem była architektura, zostaną omówione w kolejnej części artykułu.

 

Tutaj dostępna bibliografia

Artykuł ten można bezpłatnie przedrukować, z częścią zdjęć, z podaniem źródła

 

Autor: Przemysław Adrian Trześniowski – z wykształcenia informatyk, majanista, nurek jaskiniowy i instruktor nurkowania technicznego IANTD, jedyny w Polsce jaskiniowy archeolog podwodny. Po kilkunastu latach spędzonych na zarządzaniu wdrożeniami informatycznymi w branży telekomunikacyjnej, kiedy to skonstruował własną ścieżkę implementacji zmian w środowisku zintegrowanym mocno inercyjnej organizacji (podwaliny metodologii agile w Polsce), poświęcił życie eksploracjom i archeologii. Zafascynowany Mezoameryką oraz archeologią Majów, jako niezależny badacz współpracujący z kilkoma ośrodkami naukowymi, uczestniczy w projektach archeologicznych w Meksyku, Gwatemali i Salwadorze, w przeszłości również w Polsce i w Peru (wysokogórska archeologia podwodna: [1] i [2]). Na stałe rezydent Meksyku.

Więcej postów tego autora

Redakcja: A.B.

Korekta: A.J.