Egipt i Morze Egejskie w epoce brązu – Chronologia poznania, część 1

Relacje między Egiptem a Morzem Egejskim nie miały żadnych specjalnych podstaw geopolitycznych. Surowe morze oddzielało oba rejony od siebie i sprawiało, że każda podróż była ryzykiem.

Początki kontaktów

Różnorodność tych obszarów gwarantowała jednak idealne warunki do handlu towarem egzotycznym, który zdumiewał i interesował, a więc sprzedawany był za wysokie stawki. Z Egiptu eksportowano kosztowne materiały, na przykład złoto, alabaster, ametyst, malachit, jaspis, kość słoniową i strusie jaja, a także różne artefakty – przede wszystkim skarabeusze i kamienne naczynia. To wszystko wymieniano na lecznicze zioła z Krety, poza tym na wino, olej, kosmetyki, drewno, tekstylia, ubrania, ceramikę, biżuterię, metalowe naczynia oraz prawdopodobnie na broń. Po wybudowaniu pierwszych kreteńskich pałaców w 2000 roku p.n.e., czyli po powstaniu na Morzu Egejskim ustroju przypominającego strukturą królestwo, kontakty egipsko-egejskie przybrały nowy, polityczny wymiar. Faraonowie nawiązali stosunki dyplomatyczne z Minojczykami, a później również Mykeńczykami i wymieniali się z nimi drogimi prezentami podczas ceremonii. Stosunki handlowe oraz dyplomatyczne między dwoma tak odległymi i znacząco różniącymi się – podejściem do społeczeństwa, mentalnością i sztuką – kulturami nie wywarły jednak żadnego istotnego wpływu na lokalne struktury społeczne.

Kontakty egipsko-egejskie w skrócie

W tej wymianie kulturalnej przez swoją dominującą pozycję Egipt uchodził za ważnego partnera. A z egipskiego punktu widzenia kontakt z egejskimi centrami nie był istotny. Na Morzu Egejskim kultura egipska od początku cieszyła się dużym zainteresowaniem, przykładowo w rzemiośle pojawiało się wiele nawiązań do kultury Egipcjan. Egejscy artyści w kreatywny sposób inspirowali się egipskimi wzorcami, jednocześnie ślepo nie odwzorowywali obcej kultury w swoich dziełach.Kluczową rolę w tej relacji pełniła Kreta. We wczesnym i średnim okresie epoki brązu wyspa ta była jedynym rejonem Morza Egejskiego, który podtrzymywał kontakty z Egipcjanami. Od początku istnienia kontaktów między oboma obszarami – czyli od połowy III tysiąclecia p.n.e. aż po tysiąclecie później – to Minojczycy podtrzymywali handel i układy polityczne z Egipcjanami. Dopiero po zniszczeniu większości minojskich centrów na końcu fazy ŚMIB (XIX wiek p.n.e.) oraz po mykenizacji Morza Egejskiego, trwającej w fazach PMII/PMIIIA1 (1425–1360 roku p.n.e.), Mykeńczycy zastąpili Minojczyków w prowadzeniu handlu i dyplomacji z Egiptem. Mimo to wydaje się, że Kreta nadal była ważnym rejonem pośrednim między Egiptem a lądem greckim.

Stare Państwo i Pierwszy Okres Przejściowy – Kreteński Okres Przedpałacowy

Na początkowym etapie relacji egipsko-kreteńskich kontakty między tymi krajami wydawały się ograniczać tylko do wymiany handlowej. Oprócz kosztownych surowców wspomnianych wcześniej importowano z Egiptu także kamienne naczynia oraz skarabeusze. Nawet jeśli większość takich znalezisk nie ma ustalonego kontekstu,  minojskie wzorce okresu przedpałacowego wskazują na ciągłą inspirację egipskimi wzorcami – pierwsze egipskie skarabeusze znalezione na Krecie tworzyły serię produkcyjną lokalnych podobizn, która przetrwała aż do okresu starszych pałaców.

Średnie Państwo – Okres starszych pałaców

Wraz z budową pierwszych pałaców na Krecie rozpoczyna się czas intensywnych kontaktów centrów minojskich z Egiptem. Pałace – najważniejsze polityczne instancje – były największymi producentami i przedsiębiorstwami wyspy, wspomagały we własnym interesie systematyczne kontakty handlowe z Egiptem i innymi regionami Śródziemnomorza. Dopiero od tego okresu da się zauważyć materialne ślady kontaktów egipsko-minojskich również w Egipcie. Ogrom importów to gliniane naczynia w kolorowym, pałacowym stylu, znane jako ceramika Kamares. Ich pierwowzory znajdujemy w kontekstach ŚMII (około 1800–1650 p.n.e.) w Knossos. Techniczna perfekcja, eleganckie formy i polichromiczne zdobienia tych naczyń razem z ich różnorodnością roślinnych i abstrakcyjnych motywów na pewno fascynowały Egipcjan. Naczynia Kamares i ich egipskie imitacje są znajdowane od Tell el-Dab’a (w delcie Nilu) do Qubbet el-Hawa (w Elefantynie), w tym także w osiedlach roboczych z el-Harageh i Kahun (w oazie Fajum). Arthur Evans przypuszczał, że obecność minojskiej ceramiki w tych miejscach wskazywała na „robotników gościnnych”, czyli rzemieślników napływowych z rejonu minojskiego. Nie da się jednak tego obecnie zweryfikować.

Egiptomania

W tym czasie na Krecie nadal znajdujemy głównie importy naczyń i skarabeuszy. Liczba i dalekie rozprzestrzenianie egipskich skarabeuszy wskazują na coraz większą popularność tych pamiątek wśród lokalnej społeczności. Różnorodny i stymulujący wpływ egipskiej ikonografii widać również w formach i wzorach pieczęci okresu późnopałacowego, które często imitowały egipskie wzorce. Wydaje się, że pałacowe centrum Malia popadło w egiptomanię, którą z pewnością napędzał częsty import. Jedna z tutejszych fabryk ceramiki specjalizowała się w produkcji naczyń z egipskimi zdobieniami. Wyroby z tej fabryki dekorowane były sfinksami, które łączy elementy egipskie (broda Ozyrysa, ogon) z minojskimi (przedstawienie oczu). Naczynia zdobiono również kotami, sokołami oraz przedstawieniami kucających kobiet w ciąży – motyw inspirowany egipskimi figurkami ciążowymi. Co ciekawe, sokół i sfinks to dwa motywy egipskiej, królewskiej ikonografii, służące wizualizacji mocy faraona – na Krecie jednak miały zupełnie inne znaczenie (raczej estetyczne).

W tym okresie widzimy również związek między przekazaniem wiedzy egipskiej na temat technik i materiałoznawstwa a początkiem produkcji amuletów, pereł i pieczęci ze spieku kwarcowego w strefie egejskiej.

Wpływy Egiptu na Kretę

Nie ma jednak jasnych przykładów żadnego silniejszego wpływu kultury egipskiej na społeczeństwo Krety Starszych Pałaców. Hipoteza, że minojskie pałace powstały na kształt egipskiej instytucji politycznej, jest mocno wątpliwa. Pałac jako silne, polityczne centrum nie jest ideą, która po prostu przechodzi z regionu na inny, lecz naturalnym etapem rozwoju społecznego. Równie krytycznie powinno się podchodzić do każdej korelacji pisma kreteńskiego i pisma hieroglificznego. Pomimo niektórych powiązań między pojedynczymi znakami nie da się bezpośrednio stwierdzić egipskiego pochodzenia pisma kreteńskiego.

Wczesne Nowe Państwo – Okres młodszych pałaców

Czas panowania Hyksosów nie oznaczał przerwy w kontaktach egipsko-egejskich. Wręcz przeciwnie, wpłynął na ich intensywne zacieśnienie. Oprócz wymiany handlowej, istniały kontakty dyplomatyczne, a wskazuje na to plakietka hyksoskiego faraona Chajana z pałacu w Knossos, podpisana kartuszem, która bez wątpienia stanowiła prezent dyplomatyczny dla kreteńskiego króla. Faraonowie zaraz po wygnaniu obcych władców z kraju na nowo nawiązali kontakty dyplomatyczne i handlowe z Kretą. Ten okres – XVI i XV wiek p.n.e. (minojski okres młodszych pałaców i egipska wczesna XVIII dynastia) – będzie najważniejszą epoką w związkach egipsko-egejskich.

Na część drugą artykułu zapraszamy za 2 tygodnie!

Na podstawie Diamantis Panagiotopoulos, Chronik einer Begegnung. Ägypten und die Ägäis in der Bronzezeit, Beck, H. ; Bol, P.C. ; Bückling, M. (red.): Ägypten, Griechenland und Rom. Abwehr und Berührung. 2005, pp. 34-49

tłumaczenie na język polski: Piotr Dzido

Artykuł ten można bezpłatnie przedrukować, z częścią zdjęć, z podaniem źródła.

Autor:

Olga Chatys – studentka III roku studiów I stopnia archeologii na Uniwersytecie Warszawskim. Zafascynowana historią i archeologią śródziemnomorską. Jej motywacja do studiowania archeologii wynika z chęci porównywania dzieł i narracji historycznych ze znaleziskami archeologicznymi.

Korekta: A.J.