Współczesne muzea pełne są zabytków pozbawionych kontekstu odkrycia. Mogą to być znaleziska luźne bądź artefakty pochodzące z badań w czasach, kiedy dokumentację wykopaliskową prowadzono w dość ograniczony sposób. A należy przyznać, że jest ona najważniejszym aspektem pracy archeologa. Gdyż dzięki niej zachowuje się mnóstwo informacji, pozwalających na interpretację odkryć nawet po wielu latach. Przekonali się o tym archeolodzy z Portugalii, którzy przeanalizowali fotografie wykonane w terenie w latach sześćdziesiątych XX wieku podczas eksploracji mezolitycznego stanowiska związanego z konsumpcją mięczaków wodnych. Wyniki tych badań rzuciły światło na zabiegi mumifikacyjne sprzed 8000 lat! Jeżeli opinie naukowców są właściwe, to portugalskie znaleziska to najstarsze mumie na świecie.
© Luis Lobos Rivadeneira
opublikowano na licencji CC BY-NC 2.0, via Wikimedia Commons
Mumifikacja
Mumifikacja to proces konserwacji zwłok zapobiegający ich rozkładowi. Może ona przebiegać zupełnie naturalnie (jak w przypadku sławnego Ötziego), ale też – być celowa, o czym wiedzą na pewno wszyscy fani archeologii Egiptu. Znaleziska z różnych stron świata wskazują, że terytorium, na którym wykonywano ten zabieg, nie ograniczało się jedynie do północnej Afryki, a ponadto – jak pokazują znaleziska z Ameryki Południowej – mumifikacja mogła być stosowana dużo wcześniej, niż do tej pory sądzono.
© G. Elliot Smith
opublikowano na licencji CC BY-NC 2.0, via Wikimedia Commons
Dolina Sado
Podczas wykopalisk prowadzonych głównie w latach 1958–1964 w dolinie Sado w południowej Portugalii – na stanowiskach Arapouco i Poças de São Bento, związanych głównie z konsumpcją mięczaków wodnych (stanowiska typu shell middens, czyli w języku polskim śmietnisk muszlowych) – odnaleziono ponad 100 szkieletów datowanych na okres od 8000 do 7000 lat temu. Od tego czasu minęło jednak sporo lat i jak to zwykle bywa, znaczna część dokumentacji rysunkowej, fotograficznej, planów wykopów i dzienników badań zaginęła. Naukowcy sądzili, że nigdy już nie uzyskają pełnej informacji o przebiegu wykopalisk sprzed 50 lat. Tak było do czasu, gdy João Luís Cardoso, naukowiec z Open University w Lizbonie, badający archiwum jednego z archeologów pracujących w dolinie Sado, natrafił na trzy rolki filmu. Umieszczone na nich zdjęcia przedstawiają kilkanaście szkieletów odkrytych w 1960 i 1962 roku. Cardoso i jego współpracownicy wykorzystali fotografie do zrekonstruowania prawdopodobnych pozycji pochówków za pomocą analizy archeotanatologicznej.
© Epinheiro
opublikowano na licencji CC BY-NC 2.0, via Wikimedia Commons
Archeotanatologia
To specyficzne podejście do dokumentacji i analizy szczątków ludzkich znajdujących się w kontekstach archeologicznych. Polega ono na połączeniu obserwacji przestrzennego rozmieszczenia kości w terenie z informacjami o tym, jak ciało ludzkie rozkłada się po śmierci. To podejście stwarza nie tylko ramy interpretacyjne, ale również metodologię prowadzenia badań wykopaliskowych i rejestracji pochówków. Opiera się na wiedzy o naturalnych procesach rozkładu i umożliwia szczegółową rekonstrukcję sposobu, w jaki ludzie minionych epok obchodzili się ze swoimi zmarłymi.
W związku z tym, oprócz obserwacji dotyczących przestrzennego rozmieszczenia kości z doliny Sado, Hayley Mickleburgh z Uniwersytetu Linneusza w Szwecji przeprowadziła eksperyment archeologiczny polegający na próbie komputerowego odtworzenia stadiów rozkładu ciał zmarłych. Chciała przewidzieć, jak mogłyby wyglądać ludzkie zwłoki złożone do grobu w różnych pozycjach, gdyby zostały poddane mumifikacji lub też – nie.
Dowody na mumifikację
Analizom poddano 13 szkieletów. Wyniki potwierdziły wcześniejsze przypuszczenia na temat cech obrządku pogrzebowego. Były to pochówki pierwotne, ograniczone dołami wykopanymi w ziemi, w których najpierw układano zmarłych w pozycji skurczonej, a następnie natychmiast zasypywano. Główną różnicę w obrządku na wspomnianych cmentarzyskach stanowiło ułożenie ciał zmarłych, gdyż w Arapouco układano ich głównie na plecach, natomiast w São Bento – na boku. Co ciekawe, dwa groby wyróżniały się pod tym względem: jeden z Arapouco (ARA1962, unknown 3) i jeden w Poças de São Bento (PSB1960, XII). Badacze sugerują, że może się to wiązać ze złożonym sposobem traktowania ciała zmarłego przed pochówkiem. Minimalne przemieszczenie się kości w procesie rozkładu, a także niezwykły jak na szczątki pradziejowe układ anatomiczny (bez żadnego uszczerbku), naukowcy uznali za powiązany z mumifikacją. Archeolodzy uzasadniają tę niezwykłość skompresowaną i przykurczoną pozycją zwłok oraz brakiem osadów (np. ziemi lub piasku) między kluczowymi partiami ciała, które w momencie rozkładu zapewne w większym stopniu wypełniałyby te przestrzenie.
Ściśnięte linami
Autorzy nowych badań uważają, że powodem tego stanu zwłok były specyficzne zabiegi, którym je poddano. Przed pochówkiem wysychające ciała miały być stopniowo ściskane linami, co wiązało kończyny na miejscu i kompresowało szczątki do pożądanej pozycji. Stąd zapewne tak “zwięzły” charakter ułożenia zwłok oraz brak przerw między kończynami. Nie osiągnięto by tego jednak bez mumifikacji, która nie tylko miała zakonserwować zwłoki, ale również ułatwić transport do grobu oraz zachować kształt ciała zmarłego do życia pozagrobowego.
© Antoine Mghayar
opublikowano na licencji CC BY-NC 2.0, via Wikimedia Commons
Archeologia mumii
Portugalscy badacze są głęboko przekonani, że prehistoryczna mumifikacja mogła być znacznie bardziej rozpowszechniona na całym świecie, niż wcześniej sądzono. Pomimo braku bezpośrednich dowodów np. tkanek miękkich lub przesłanek, które świadczyłyby o ich obecności, przekonują, że ich metoda może pomóc w identyfikacji śladów po tym procesie. Co więcej, podkreślają, że zastosowanie analizy archeotanatologicznej umożliwi odkrycie innych, nieznanych dotąd przesłanek świadczących o istnieniu rozmaitych pradziejowych praktyk pogrzebowych. Nie mówiąc już o ich wizualnej rekonstrukcji. Innymi słowy, może to być dopiero początek kolejnego, ekscytującego etapu archeologicznych badań mumii.
Najstarsze mumie?
To, czy pochówki z doliny Sado są najstarszymi jak dotąd mumiami na świecie, pozostaje kwestią sporną. Obecnie za najwcześniejsze uważa się liczące 7000 lat mumie kultury Chinchorro z Ameryki Południowej. Z kolei najstarsze dowody celowej mumifikacji w Egipcie – najsłynniejszym regionie świata, w którym występują mumie – mają około 5500 lat. Naukowcy uważają jednak, że mumifikacja mogła być o wiele bardziej powszechna w czasach prehistorycznych i w rzeczywistości była znacznie starsza – po prostu trudno to potwierdzić ze względu na delikatność zmumifikowanej tkanki.
Na podstawie:
Autor: Aleksandra Cetwińska
Redakcja: A.B.
Korekta językowa: A.J.