Krzemionki. Pradziejowe kopalnie krzemienia pasiastego

Poznaj górników z epoki kamienia. Zgłąb korytarze, jakie wydrążyli pod ziemią tysiące lat temu. Odkryj piękno i znaczenie surowca, który tak zawzięcie wydobywali. Spichlerz Błękitny Baranek zaprasza na wystawę „Krzemionki. Pradziejowe kopalnie krzemienia pasiastego”.

Ta wystawa – stworzona przez Muzeum Historyczno-Archeologiczne w Ostrowcu Świętokrzyskim – przybliża jeden z najważniejszych zabytków archeologicznych w Polsce i Europie. Muzeum Archeologiczne w Gdańsku będzie pokazywać ją w oddziale Spichlerz Błękitny Baranek do listopada 2025 roku. To wyjątkowa okazja dla mieszkańców Trójmiasta, aby zapoznać się z odkryciami archeologicznymi z odległej części naszego kraju.

Podczas zwiedzania można zobaczyć i dowiedzieć się, jak prehistoryczni ludzie wydobywali krzemień pasiasty, w jaki sposób go obrabiali i dokąd trafiał po wydobyciu. Dzięki wystawie można również zrozumieć, dlaczego niekontrolowany rozwój cywilizacji jest groźny dla dziedzictwa kulturowego i zasobów naturalnych.

Kopalnie krzemienia w Krzemionkach należą do największych obiektów tego typu na świecie. Pod powierzchnią ponad 78 hektarów znajduje się około 4 tysięcy szybów górniczych.

Pole górnicze funkcjonowało tam już 5,5 tysiąca lat temu. Chronologia zabytku obejmuje okres od połowy IV tysiąclecia przed naszą erą do połowy II tysiąclecia p.n.e. Na obszarze Krzemionek zachował się krajobraz pogórniczy z młodszej epoki kamienia – i jest to światowy ewenement. Naprawdę niewiele pozostało takich miejsc, praktycznie nietkniętych przez współczesną cywilizację.

Na powierzchni terenu Krzemionek można dostrzec zagłębienia pradawnych szybów górniczych, hałdy urobku, pozostałości pracowni obróbki krzemienia oraz inne ślady obecności górników (zadaszenia nad szybami, ścieżki komunikacyjne, obozowiska). Natomiast pod ziemią przetrwały – w większości nienaruszone – wyrobiska, szyby, komory, korytarze, przodki górnicze, a nawet ślady po narzędziach, którymi obrabiano skałę.

Wyjątkowymi znaleziskami w krzemionkowskich podziemiach są miejsca, gdzie prehistoryczni górnicy używali ognia: skupiska węgla drzewnego oraz „objaśniska” służące do oczyszczania łuczyw. Archeolodzy odkryli także rysunki naskalne pokazujące: postać człowieka, głowę byka, zwierzęta, stopy, rogi i inne symbole związane z kulturą duchową neolitu.

Biorąc to wszystko pod uwagę, kopalnie wraz z dwoma innymi obiektami górniczymi i pozostałościami osady górników zostały wpisane na Listę światowego dziedzictwa UNESCO w 2019 r. jako „Krzemionkowski Region Pradziejowy Górnictwa Krzemienia Pasiastego”. Zabytkiem opiekuje się Muzeum Historyczno-Archeologiczne w Ostrowcu Świętokrzyskim.

Opis wystawy na stronie Muzeum Archeologicznego w Gdańsku: https://archeologia.pl/wystawy/wystawy-czasowe/blekitny-baranek-wystawy-czasowe/krzemionki/

Poniżej zamieszczamy wywiad z kuratorem wystawy Arturem Jedynakiem. Zachęcamy do lektury!

Skąd wiadomo, że w Krzemionkach wydobywano krzemień już 5 tysięcy lat temu?

– Generalnie archeolodzy porównują różne zabytki oraz analizują miejsce odkrycia (tak zwany kontekst stratygraficzny). To pozwala określić relację wiekową i pogrupować znaleziska na skali czasu. Stąd wiadomo, że górnicy krzemionkowscy należeli do trzech kultur: pucharów lejkowatych, amfor kulistych i mierzanowickiej. Te kultury funkcjonowały w młodszej epoce kamienia i wczesnej epoce brązu. Ponadto szybki rozwój nauk ścisłych dał współczesnej archeologii do dyspozycji różne metody fizyko-chemiczne, które umożliwiają określenie wieku danego zabytku z dość dużą dokładnością. Dzięki temu wiemy, że najstarsze ślady działalności górniczej, takie jak narzędzia z poroża czy węgle drzewne z łuczyw, mają ponad 5600 lat.

Czy pierwszych ludzi wydobywających krzemień można nazwać prehistorycznymi górnikami?

– Oczywiście! Ludzie pracujący w krzemionkowskich kopalniach posługiwali się rozwinięta wiedzą techniczną i przyrodniczą. Potrafili doskonale rozpoznać teren, gdzie występował krzemień. Znali podziemną strukturę geologiczną i rodzaje skał. Metodę wydobycia krzemienia wybierali odpowiednio do miejsca. Skutecznie zabezpieczali podziemia przed zawaleniem: stosowali filary skalne, stemplowanie i tak zwaną suchą podsadzkę (metoda polegająca na zasypywaniu pustych, wyeksploatowanych wyrobisk urobkiem skały płonnej). Prehistoryczne szyby były obudowywane drewnem i przykrywane. Takie rozwiązania stosuje się w górnictwie do dziś.

Czyli kopalnie były głębokie i rozbudowane?

– W zależności od tego, jak głęboko zalegał surowiec i jakie były w danym miejscu skały, górnicy wykorzystywali metodę odkrywkową albo głębinową. Do głębokości 3,5 m krzemień można było znaleźć w warstwach gliny polodowcowej i rumoszu skalnego. W takim przypadku ludzie drążyli kopalnie jamowe i niszowe albo większe podłużne wyrobiska otwarte. Natomiast niżej występowały konkrecje (skupiska) krzemienne, które wymagały metody głębinowej. Wówczas powstawały kopalnie korytarzowe, filarowo-komorowe oraz komorowe. Te ostatnie sięgały do głębokości 9 m. Zdarzały się w nich komory o powierzchni ponad 500 m². W tamtych czasach były to największe kopalnie na świecie.

Czy zabytek w Krzemionkach jest bezpieczny, mimo upływu czasu?

– Dziś głównym zagrożeniem dla tego wyjątkowego zabytku jest szybki rozwój cywilizacyjny. Mam na myśli przede wszystkim duże inwestycje przemysłowe, takie jak kopalnie, wielkie elektrownie fotowoltaiczne i wiatrowe. Zabudowa mieszkalna rozrastająca się wokół obiektu również wywiera presję na zabytek. Takie inwestycje niszczą zarówno krajobraz kulturowy, jak i stanowiska archeologiczne związane z obróbką i dystrybucją surowca krzemiennego. Niektóre formy przemysłu, na przykład kopalnie odkrywkowe, mogą mieć bezpośredni wpływ na stan zachowania prehistorycznych wyrobisk, wywołując wstrząsy i odwodnienie. Przyroda Krzemionek także jest cenna i specyficzna, wykształciła się bowiem w miejscach dawnej eksploatacji górniczej.