W najnowszym numerze prestiżowego czasopisma Antiquity ukazał się artykuł poświęcony interdyscyplinarnym badaniom na stanowisku Ciepłe koło Gniewu – miejscu, które coraz wyraźniej jawi się jako kluczowy punkt w procesie włączania Pomorza do państwa Piastów. Nowe odkrycia dokonane na wspomnianym stanowisku– trzy grody, bogato wyposażone groby elity i złota moneta bizantyńska – pokazują, że już pod koniec X wieku Ciepłe było jednym z najważniejszych ośrodków w północnej Polsce.
Pomorze w orbicie pierwszych Piastów
W pierwszej połowie X wieku w Wielkopolsce powstało pierwsze państwo Piastów, którego rozwój wiązał się z gwałtownymi przemianami kulturowymi i politycznymi. Z niewielkiego ośrodka na Wysoczyźnie Gnieźnieńskiej Piastowie szybko rozszerzyli swoje wpływy, a kluczową rolę w tym procesie odegrało Pomorze. Kontrola nad doliną Wisły – głównym szlakiem handlowym – mogła znacząco wspierać budowę i utrzymanie młodego państwa.
© S. Wadyl
Jednym z najważniejszych miejsc z tego wczesnego okresu jest Ciepłe w północnej Polsce. Już na początku XX wieku odkryto tam bogato wyposażone groby, początkowo uznane za wikińskie. Późniejsze badania (2004–2014) ujawniły kolejne komorowe pochówki elity, porównywalne z tymi z Bodzi, Dziekanowic czy Kałdusa. Współczesne, prowadzone od lat badania koncentrują się na zrozumieniu roli tego wyjątkowego centrum w procesie włączania Pomorza do wczesnego państwa Piastów.
Nowe odkrycia w Ciepłem
Badania z ostatnich lat wykazały, że Ciepłe było znacznie większym i bardziej złożonym ośrodkiem, niż dotąd przypuszczano. Kompleks obejmował trzy grody, kilka osad, dwa cmentarzyska i przystań. Centralny gród (Ciepłe 3) stanowił rdzeń całego kompleksu, a dwa mniejsze grody górowały nad doliną Wisły, kontrolując kluczowy szlak handlowy.
© W. Bałdyga
Nowy projekt badawczy rozpoczęty w 2023 roku to nie tylko wykopaliska. Stosujemy prospekcję geofizyczną, analizy środowiskowe i bioarcheologiczne. Datowania radiowęglowe wskazują, że główny gród powstał około 980–990 roku, czyli w czasie panowania Mieszka I lub Bolesława Chrobrego. Na nowoodkrytym w 2019 r. cmentarzysku odkryto świadectwa istnienia grobów komorowych. Wskazują na to znaleziska charakterystycznych okuć trumien, występujące wyłącznie w konstrukcjach funeralnych tego rodzaju.
W trakcie dwóch pierwszych sezonów badań (2023-2024) zebrano imponujący zespół źródeł: około 35 tysięcy fragmentów ceramiki, 12,5 tysiąca kości zwierzęcych i 800 zabytków wydzielonych, świadczących o rozwiniętym rzemiośle, rolnictwie i handlu. Szczególne znaczenie ma złota moneta bizantyńska cesarza Jana I Tzimiskesa (969–976) – jedno z nielicznych tego typu znalezisk w Europie Środkowej. Świadczy ona o dalekosiężnych kontaktach elit Ciepłego, sięgających Bizancjum.
Analizy archeobotaniczne i archeozoologiczne pozwalają nam lepiej zrozumieć gospodarkę. Wyniki wskazują na ogromną rolę uprawy zbóż i hodowli zwierząt, zwłaszcza świń, których mięso zapewniało szybkie i stabilne źródło pożywienia. Taki model gospodarki jest charakterystyczny dla szybko rozwijających się ośrodków piastowskich końca X wieku.
© U. Iwaszczuk
Piastowski przyczółek na Pomorzu
We wczesnym średniowieczu głównym ośrodkiem politycznym i kulturalnym Pomorza Wschodniego był Gdańsk, choć sam gród powstał tam dopiero w połowie XI wieku. Coraz więcej dowodów wskazuje jednak, że już w drugiej połowie X wieku kluczową rolę w regionie odgrywało Ciepłe. Brak śladów wcześniejszego osadnictwa sugeruje, że cały kompleks został założony na surowym korzeniu, z inicjatywy pierwszych Piastów – Mieszka I lub Bolesława Chrobrego. O jego znaczeniu decydowało strategiczne położenie nad Wisłą, które umożliwiało kontrolę nad handlem i komunikacją między centrum państwa a wybrzeżem Bałtyku. Znalezione tam kości śledzi to bezpośredni dowód kontaktów handlowych z nadmorskimi ośrodkami.
O elitarnej randze Ciepłego świadczą przede wszystkim bogato wyposażone groby komorowe odkryte na jednym z cmentarzysk. Spoczywali w nich przedstawiciele najwyższych warstw społeczeństwa, prawdopodobnie związani z władcami piastowskimi. Analizy izotopów strontu wykazały, że część z tych osób pochodziła z okolicznych terenów, inni zaś – z odległych regionów Skandynawii, najpewniej z Danii. Wskazuje to, że Ciepłe było miejscem spotkania piastowskiej elity i skandynawskich przybyszy, którzy mogli odgrywać ważną rolę w umacnianiu władzy na nowo podporządkowanym Pomorzu.
Co dalej z badaniami w Ciepłem?
Badania w Ciepłem będą kontynuowane jeszcze w przyszłym roku. W najbliższych latach zaplanowano szereg analiz laboratoryjnych i specjalistycznych, które pozwolą jeszcze lepiej zrozumieć znaczenie tego niezwykłego ośrodka w początkach państwa Piastów.
Jednym z kluczowych pytań, na które naukowcy chcą znaleźć odpowiedź, jest powód istnienia aż trzech grodów w obrębie jednego kompleksu. Choć wszystkie datowane są wstępnie na XI wiek, dokładna chronologia ich powstania i użytkowania wciąż pozostaje niejasna. Precyzyjne datowania – m.in. przy użyciu metod stratygraficznych, dendrochronologii i radiowęglu – pomogą ustalić, jakie funkcje pełnił każdy z grodów i dlaczego zdecydowano się na tak nietypowe rozwiązanie.
W kolejnych etapach planowane są także pogłębione analizy DNA i izotopów stabilnych, które mogą ujawnić pochodzenie, pokrewieństwo i sposób odżywiania osób pochowanych w Ciepłem. Wyniki tych badań pozwolą lepiej poznać strukturę społeczną i kulturową wspólnoty, która zamieszkiwała to wyjątkowe miejsce ponad tysiąc lat temu.
Pełny artykuł dostępny pod adresem: Wadyl S, Bałdyga W, Szczepanik P, et al. Ciepłe revisited: an exceptional early-medieval settlement complex at the Piast frontier. Antiquity. Published online 2025:1-8. doi:10.15184/aqy.2025.10226
Autor: Sławomir Wadyl
Redakcja: A.B.