Archeologiczne badania przełomu neolitu i epoki brązu w Polsce północno-wschodniej nie należą do najłatwiejszych. Jednym z powodów jest niedostępność terenu. Jest on gęsto zalesiony i poprzecinany sieciami rzek oraz rozsianymi po niemal całym obszarze mniejszymi bądź większymi jeziorami czy bagnami. Badania prowadzone w ostatnich latach dowodzą jednak, że jesteśmy w stanie zapełnić nieco ten archeologiczny krajobraz danymi, które wskazują na zachodzenie licznych zjawisk społecznych w pradziejach. Zostały one zaprezentowane w wystawie „Świat bez granic. Archeologiczne badania nad relacjami społecznymi na przełomie neolitu i epoki brązu w północno-wschodniej Polsce”. Pierwsza część prezentowana była w Starym BUW-ie na Uniwersytecie Warszawskim, a druga zostanie wyeksponowana w siedzibie PAN Muzeum Ziemi w Warszawie.
Fokus na relacje społeczne
Tematem przewodnim wystawy są relacje społeczne, które mogły zachodzić na przełomie neolitu i epoki brązu w północno-wschodniej Polsce. Jest to obszar zdominowany przez jeziora i rozlewiska rzek, który pomimo interdyscyplinarnych badań nasilających się w ostatnich latach, wciąż jest rozpoznany w stopniu niezadowalającym. Wskutek intensyfikacji badań archeologicznych doszło jednak do wydzielenia kluczowych stanowisk, których analizy istotnie zmieniają peryferyjne postrzeganie sytuacji kulturowej w III i na początku II tysiąclecia p.n.e. Wystawa „Świat bez granic” prezentuje popularnonaukowe ujęcie dotychczas uzyskanych wyników oraz najważniejsze aspekty badań archeologicznych związanych z tym obszarem.
Dlaczego tak, a nie inaczej?
Od połowy VI tysiąclecia p.n.e. na ziemiach polskich rozpoczął się proces przechodzenia z gospodarki łowiecko-zbierackiej i mobilnego trybu życia na gospodarkę rolno-hodowlaną i stabilne osadnictwo. Zainicjowali go i upowszechnili naddunajscy rolnicy przybyli w dorzecze Odry i Wisły. Jednak w północno-wschodniej Polsce nowy model gospodarki nie przyjął się aż do III tysiąclecia p.n.e. Dominowali tu nadal łowcy i zbieracze z kultury niemeńskiej, wytwarzający naczynia gliniane. Różniły się one jednak od tych wykonywanych przez rolników spiczastymi dnami i oryginalnym zdobnictwem. Kontakty ostatnich łowców-zbieraczy w tej części Europy nie ograniczyły się do pierwszej fali przybyszów znad Dunaju. Przez około 2000 lat wchodzili oni w relacje z innymi ugrupowaniami kulturowymi, w tym z ludami pasterskimi. W połowie III tysiąclecia p.n.e. weszli w kontakt z przybyszami o złożonej strukturze społecznej – przedstawicielami zachodnioeuropejskiej protocywilizacji o niezidentyfikowanym etnosie, określanej przez archeologów fenomenem kulturowym Pucharów Dzwonowatych. Relacja ta doprowadziła do poważnych zmian w krajobrazie kulturowym tego obszaru – choć analogicznych do zjawisk mających miejsce w innych częściach Europy, to unikatowych w skali dzisiejszych ziem polskich.
Kompozycja
Wystawa „Świat bez granic” podzielona została na dwie komplementarne części. Pierwsza, która została zaprezentowana w Starym BUW-ie na Kampusie Głównym Uniwersytetu Warszawskiego, ukazywała przede wszystkim naukową narrację, prezentując kontekst odkryć, prowadzone badania archeologiczne i specjalistyczne, a także proponowane interpretacje przeszłości. Druga część, której otwarcie odbędzie się w czwartek, 16 lutego 2023 roku w willi Bohdana Pniewskiego, jednej z siedzib PAN Muzeum Ziemi w Warszawie, to przede wszystkim ekspozycja źródeł oraz ich rekonstrukcji, służąca uobecnieniu archeologii poprzez namacalny kontakt z przeszłością. Zaprezentowane zostaną okazy typowe i takie o cechach synkretycznych, a także szereg artystycznych przedstawień, które ukażą pewną współczesną perspektywę interpretacji źródeł archeologicznych z tego obszaru i okresu.
Tożsamość społeczna
Ważnym elementem wystawy są przedmioty związane ze zjawiskiem kulturowym silnie manifestującym swoją przynależność. Chodzi mianowicie o tzw. kulturę pucharów dzwonowatych w tradycyjnym rozumieniu, czy w szerszym ujęciu interpretacyjnym – fenomenu kulturowego Pucharów Dzwonowatych. Pokazane zostaną przedmioty podkreślające przynależność kulturową przedstawicieli tych społeczności, w tym zdobione płytki protoheraldyczne, elementy uzbrojenia (na przykład zestawy łucznicze) czy też biżuteria. Zaprezentowane zostaną także różne sposoby adaptacji wzorców kulturowych tej archeologicznej jednostki, głównie w oparciu o fragmenty naczyń ceramicznych, na których jest to najbardziej widoczne.
Zmienność wizji
Celem wystawy jest nie tylko ukazanie najnowszych wyników badań archeologicznych nad zjawiskami przełomu neolitu i epoki brązu, które były prowadzone w ostatnich latach na obszarze Polski północno-wschodniej. Ma ona również zaprezentować współczesne podejście archeologii do badań przeszłości – interdyscyplinarne i świadome, przede wszystkim tego, jak wraz z rozwojem metod badawczych i teorii w archeologii zmienia się postrzeganie przeszłości.
Synestezja archeologiczna
Jednym z założeń drugiej części wystawy „Świat bez granic” jest zaprezentowanie narracji i źródeł archeologicznych poprzez rozwiązania służące empirycznemu poznaniu tematu. Stąd też zarówno w pierwszej, planszowej części wystawy, jak i w drugiej przedmiotowej, liczne środki artystycznego wyrazu pozwalające na „zmysłowy” odbiór ekspozycji. Celem takiego podejścia była przede wszystkim chęć ukazania archeologii nie z perspektywy kojarzonej z nią metodyki i przedmiotu zainteresowania, ale żywej przeszłości widzianej z perspektywy dzisiejszych jej odbiorców – naukowców, pasjonatów i laików. Prezentacji posłużyły: interpretacje graficzne, gliniane płaskorzeźby, eteryczna ścieżka dźwiękowa, a także tablice sensoryczne. Wszystko w celu „dostrzeżenia, usłyszenia i dotknięcia” tego wycinka pradziejów.
„Na końcu szpachelki”
Jednym z elementów wystawy jest też książeczka „Na końcu szpachelki”, ukazująca przebieg badań archeologicznych na jednym z prezentowanych na wystawie stanowisk – Supraśl 3, z perspektywy postaci fikcyjnej – 7-letniej Tosi, mieszkanki Warszawy. Wyruszając na Podlasie, by spędzić tam wakacje z dziadkami, dziewczynka nie spodziewa się, jakie przygody czekają na nią w Puszczy Knyszyńskiej. Książeczka została opatrzona w mini-słowniczek archeologiczny.
Dostępność
Niektóre z elementów wystawy są dostępne on-line. Wśród nich pierwsza, planszowa część wystawy (do pobrania), książeczka „Na końcu szpachelki” (do pobrania), a także ścieżka dźwiękowa “Four Seasons of Prehistory”, skomponowana przez Aleksandra Jeleniča z warszawskich zespołów SWAYZEEEee, Sexycutts czy Augen X. Materiały do pobrania dostępne w dwóch wersjach językowych: polskiej i angielskiej.
Warsztaty „Ceramiczna opowieść człowieka”
W pakiecie wystawowym znalazły się również warsztaty stacjonarne „Ceramiczna opowieść człowieka”, które przeznaczono dla grup zorganizowanych (klas 2-8 szkoły podstawowej). Dzieje człowieka zostaną opowiedziane przez archeologów z perspektywy glinianych wytworów, a przede wszystkim naczyń ceramicznych z wykorzystaniem surowca – uczestnicy będą mogli spróbować swoich sił w garncarstwie. Narracja towarzysząca warsztatom będzie prowadzona przez badaczy i organizatorów wystawy – archeologów z Uniwersytetu Warszawskiego oraz PAN Muzeum Ziemi w Warszawie. Zapisy na godzinne zajęcia: PAN Muzeum Ziemi w Warszawie (Tel. 22 629 74 79 w. 203; maksymalnie 20 osób).
Wernisaż
W imieniu organizatorów, zapraszamy na wernisaż wystawy, który odbędzie się w (tłusty) czwartek, 16 lutego 2023 roku, o godz. 17:00 w PAN Muzeum Ziemi (Willa Pniewskiego, Aleja Na Skarpie 27). Sama wystawa potrwa do 16 kwietnia 2023 roku.
Artykuł ten można bezpłatnie przedrukować, z ilustracjami, z podaniem źródła
Instytucje organizujące:
PAN Muzeum Ziemi w Warszawie, Uniwersytet Warszawski, Wydział Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego, Ośrodek Badań nad Antykiem Europy Południowo-Wschodniej Uniwersytetu Warszawskiego, Muzeum Podlaskie w Białymstoku.
Autorzy wystawy:
Dariusz Manasterski – kurator wystawy, Wydział Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego
Aleksandra Cetwińska – Ośrodek Badań nad Antykiem Europy Południowo-Wschodniej Uniwersytetu Warszawskiego, PAN Muzeum Ziemi w Warszawie
Katarzyna Kwiatkowska – PAN Muzeum Ziemi w Warszawie
Katarzyna Januszek – Wydział Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego
Adam Wawrusiewicz – Muzeum Podlaskie w Białymstoku
Finansowanie
Wystawa powstaje w ramach dofinansowania projektu „Świat bez granic, czyli archeologiczne badania nad relacjami społecznymi na przełomie neolitu i epoki brązu w Polsce północno-wschodniej. Wystawa muzealna.” z programu Inicjatywa Doskonałości – Uczelnia Badawcza.
Informacje:
WYSTAWA
17.02.2023-16.04.2023
PAN Muzeum Ziemi w Warszawie
Aleja Na Skarpie 27