Eneolityczni podróżnicy Pucharów Dzwonowatych w północno-wschodniej Polsce

W Supraślu, na pograniczu polsko-białoruskim, znaleziono unikatowe przedmioty społeczności Pucharów Dzwonowatych, które mogły być związane z odległymi regionami wybrzeży Atlantyku i Wysp Brytyjskich. Czyżby byłyby to ślady eneolitycznych podróżników, którzy niczym Marco Polo przebyli tysiące kilometrów w celu pozyskania nowych, cennych i egzotycznych surowców oraz przedmiotów?

Odkrycie w Supraślu

Do niedawna wschodnia granica wpływów społeczności Pucharów Dzwonowatych, związana z lokalnymi wariantami tego zjawiska kulturowego, datowanego w Europie i północnej Afryce na 2800–1800 p.n.e., przebiegała przez dorzecze Wisły. Wyznaczały ją trzy znane dotychczas eneolityczne grupy terytorialne zamieszkujące w pradziejach tereny dzisiejszej Polski. Niemniej, obecność zabytków, które można by identyfikować z wpływami tych ugrupowań, sugerowano także na terenach położonych dalej na Nizinie Wschodnioeuropejskiej. Były to jednak wyłącznie pojedyncze artefakty nieznanego pochodzenia. Ostatnie odkrycia z pogranicza polsko-białoruskiego wskazują za to na obecności nowych materiałów Pucharów Dzwonowatych, na dodatek o wyraźnie niespotykanej tu dotychczas proweniencji. Należą do nich ekofakty i artefakty z obiektów rytualnych odkrytych na stanowisku 3 w Supraślu. Obejmowały one ułamki bogato zdobionych naczyń, przedmioty kamienne i krzemienne narzędzia, fragmenty ozdób bursztynowych, a także niewielkie ilości przepalonych ludzkich i zwierzęcych szczątków kostnych. Wbrew oczekiwaniom, analizy tych źródeł nie wskazały podobieństw do środkowoeuropejskich odmian Pucharów Dzwonowatych, lecz cechowały się dużą zbieżnością z materiałami odnajdywanymi dużo dalej na zachód, m.in.  u wybrzeży Atlantyku.

Dekoracje z Półwyspu Iberyjskiego

Odkryte w Supraślu enolityczne ekofakty i artefakty oraz ich kontekst tworzyły zestawy przedmiotów niezwykłych w tym regionie, wśród których znalazły się: silnie pofragmentowana i oryginalnie zdobiona ceramika, ozdoby bursztynowe, atrybuty związane z aktywnością wojownika-łucznika oraz inne wyroby o zagadkowym przeznaczeniu. Zdecydowana większość z nich ma swoje odpowiedniki w źródłach archeologicznych Pucharów Dzwonowatych pochodzących z różnych części Europy, głównie jednak z jej strefy zachodniej. W kilku jednak przypadkach są to przedmioty nieposiadające analogii, a zatem unikatowe.

Najsilniejsze podobieństwa do zachodnich wariantów  Pucharów Dzwonowatych dotyczą ceramiki. W obiektach odkryto fragmenty naczyń pochodzących z pucharów, mis i naczyń zasobowych, wykonanych w stylu Ciempozuelos – typowym dla Półwyspu Iberyjskiego – a przeprowadzone badania chemiczne wykazały, że służyły do spożywania napojów i jadła. Naczynia te charakteryzują się strefową, geometryczną dekoracją, uzyskaną metodą nacięć lub stempelków. Wśród motywów można znaleźć dookolne linie, pasma skośnej kratki, krótkie linie diagonalne, które niekiedy układają się w jodełkę, a także zygzaki i trójkąty oraz zgrupowania krótkich pionowych linii.

Ekwipunek wojownika-łucznika

W obiektach znajdowało się także łącznie 25 krzemiennych grotów strzał. Większość z nich miała półkoliste wnęki u podstawy, co w przypadku tych artefaktów jest uznawane za cechę typową dla okazów środkowoeuropejskich. Grotom towarzyszyły inne narzędzia związane z postacią wojownika-łucznika, takie jak kamienne prostowniki strzał oraz cztery ostrza noży i sztyletów, wykonane z gładzonego kamienia. Dwa z nich zachowane były w całości, a pozostałe najpewniej celowo zniszczono i złożono we fragmentach. Wszystkie jednak charakteryzowały się bardzo dobrą jakością wykonania, zwłaszcza w zakresie obróbki.

Unikaty

W wypełniskach obiektów znalazły się również inne przedmioty, które w takiej formie nie zostały do tej pory zarejestrowane w archeologicznych kontekstach północno-wschodniej Polski czy też Europy Środkowej. Poza ceramiką i akcesoriami łuczniczymi, do artefaktów tych należała „biżuteria” bursztynowa i kamienna, o kształtach niespotykanych w eneolicie, w tej części kontynentu. W obiektach odkryto osiem przedmiotów wykonanych z sukcynitu (bursztynu bałtyckiego), w tym fragmenty różnych paciorków cylindrycznych oraz jednego guzkowatego z otworami układającymi się w kształt litery V. Znaleziono również zawieszkę w zarysie zbliżoną do trapezu. Cylindryczne paciorki bursztynowe znane są ze stanowisk Pucharów Dzwonowatych, ale ich zasięg terytorialny ogranicza się w zasadzie wyłącznie do Wysp Brytyjskich. Trapezoidalna ozdoba znajduje za to swoje odpowiedniki we wschodnio-nadbałtyckim środowisku kulturowym. Do grupy zawieszek należą także dwa okazy wykonane z kamienia. Jednym z nich jest mały otoczak z wywierconym otworem, drugi zaś to owalna, obustronnie dekorowana, plakietka wykonana z łupku. Co ciekawe, ten typ zabytku znany jest wyłącznie z Półwyspu Iberyjskiego i sąsiadujących z nim obszarów, a pokrywające go ornamenty mają swoje odpowiedniki również w ceramice.

Pakiet kulturowy Pucharów Dzwonowatych

Choć zjawisko Pucharów Dzwonowatych badane jest od XIX wieku, do tej pory nie udało się ustalić, czy jego ogólnoeuropejski zasięg był wynikiem wyłącznie migracji ludzi, czy też skutkiem licznych kontaktów międzygrupowych. Na szczęście, zdarzają się jednak znaleziska, które mogą wskazywać bezpośrednio na charakter podobnych procesów. Taka sytuacja wydaje się mieć miejsce w przypadku reliktów odkrytych w Supraślu, które można interpretować jako pozostałości pobytu mobilnej grupy reprezentującej model kulturowy Pucharów Dzwonowatych, identyfikowany jako pakiet specyficznych przedmiotów i zachowań. Członkowie tej społeczności od lat wiązani są z prowadzeniem aktywnej działalności migracyjnej, której charakter do tej pory nie został do końca poznany. W tym wypadku należy zwrócić uwagę na odkryty niedawno, w stosunkowo niewielkiej odległości od Stonehenge, pochówek Łucznika z Amesbury. Badania izotopowe wykazały, że najprawdopodobniej przybył on na tamte tereny z obszaru Europy Środkowej.

W przypadku Supraśla sytuacja nie jest jednak tak jednoznaczna. Biorąc pod uwagę wszystkie ekofakty i artefakty odnalezione w odkrytych obiektach, trudno uznać ich jednoznaczną proweniencję. Występują tam bowiem zarówno przedmioty związane z Pucharami Dzwonowatymi, jak i (choć niezbyt liczne) artefakty typowe dla lokalnych społeczności północno-wschodniej Polski. Brak jednak dowodów na to, by znalazły się tam one w wyniku dyfuzji „od sąsiada do sąsiada”. W Supraślu najprawdopodobniej odkryto ślady grupy ludzi reprezentującej pakiet kulturowy Pucharów Dzwonowatych, która dotarła tu aż z zachodu Europy. Wraz z nietypowymi zachowaniami, przyniosła ona ze sobą również zestawy charakterystycznych dla nich przedmiotów.

Eneolityczni podróżnicy 

Grupa ludzi reprezentujących wzorzec kulturowy Pucharów Dzwonowatych rozpoczęła swoją podróż najprawdopodobniej na Półwyspie Iberyjskim, co sugeruje ceramika wykonana w stylu Ciempozuelos oraz charakterystycznie zdobiona plakietka łupkowa. Dalej trasa mogła przebiegać przez rejon La Manche, Jutlandię i Morze Bałtyckie, do jego południowo-wschodnich pobrzeży. Stąd trasa wiodła najprawdopodobniej przez Pojezierze Mazurskie, aż na północne Podlasie (gdzie znajduje się Supraśl), a być może jeszcze dalej na wschód. Cel takiej długodystansowej eneolitycznej podróży pozostaje dla nas zagadką. Ze względu na występujące nad Bałtykiem znaczne zasoby bursztynu i funkcjonujące tu pracownie jego obróbki oraz kopalnie krzemienia, zlokalizowane w zachodniej części Białorusi (w okolicach Krasnego Sioła), można przypuszczać, że była to ekspedycja poszukiwacza, przecierająca nowe szlaki komunikacyjno-handlowe. Bez względu jednak na jej charakter i obrany azymut, należy sądzić, że obecność ludzi, którzy przybyli w rejon północno-wschodniej Polski, miała istotny wpływ na przemiany kulturowe późnego neolitu zachodzące na tym obszarze. To najpewniej w ich wyniku doszło tu do uformowania się we wczesnej epoce brązu lokalnego wariantu kultury trzcinieckiej. Nowo powstałe zjawisko dominowało na pokaźnych obszarach Europy Środkowej do niemal I tysiąclecia p.n.e.

Więcej o odkryciach w Supraślu znajdziecie w anglojęzycznym artykule  Bell Beaker Cultural Package in the East European Periphery of the Phenomenon. A Case of Ritual Features in North-Eastern Poland. Documenta Praehistorica, 47

Projekt badawczy realizowany jest przez Wydział Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego oraz Muzeum Podlaskie w Białymstoku.

Artykuł ten można bezpłatnie przedrukować, bez zdjęć, z podaniem źródła 

Autorzy: Aleksandra Cetwińska, Dariusz Manasterski

O Autorach:

Aleksandra Cetwińska – doktorantka Ośrodka Badań nad Antykiem Europy Południowo-Wschodniej Uniwersytetu Warszawskiego

Dariusz Manasterski – adiunkt w Katedrze Epoki Kamienia Wydziału Archeologii, Uniwersytet Warszawski