Królestwo Węża III: Wazy dynastyczne Kaanul

Gorące spory wśród epigrafików wciąż toczą się o sekwencję władców Kaanul, znaną z tak zwanych waz dynastycznych, o geograficzne umiejscowienie korzeni dynastii Węża i właściwe osadzenie jej w czasie. Konkurencyjne frakcje badaczy spekulują na temat sięgającej późnego okresu preklasycznego (392 p.n.e.–20 n.e.) albo wczesnego okresu klasycznego (128 lub 180 lub 232–592 n.e.) listy zawierającej nawet do 19 władców z waz. Podpierają oni swoje wywody dowodami, które każdorazowo zmieniają wygląd dynastycznej szachownicy. Jednak jak dotąd nie są w stanie obalić ani potwierdzić w całości żadnej z wykluczających się wersji. O geograficzne umiejscowienie gniazda będącego kolebką dynastii Węża zmagają się archeolodzy ze stanowisk tak od siebie odległych, jak Dzibanché w stanie Quintana Roo w Meksyku, Yaxnohcah w południowym Campeche i El Mirador w Petén, w Gwatemali.

Wazy dynastyczne Kaanul

Słynne już wazy dynastyczne Kaanul to na dzisiaj 13 artefaktów wykonanych w tak zwanym stylu kodeksowym, czarnym pigmentem na kremowym tle, z dodatkami czerwieni. Nazwy styl kodeksowy użył po raz pierwszy Michael D. Coe (1929–2019) w książce „The Maya Scribe and His World” (1973) ze względu na podobieństwo waz do Kodeksu drezdeńskiego, jednej z czterech uratowanych przed spaleniem ksiąg Majów. Nie był to bynajmniej intencjonalny ratunek. Trzy kodeksy zostały wywiezione jako łup wojenny do Europy, czwarty odnalazł się w prywatnej kolekcji w Meksyku. Wazy dynastyczne przedstawiają sekwencję do 19 władców Węża, kopiowaną w przeszłości ze wspólnego, prawdopodobnie papierowego, źródła. Kopiowano także błędy – nawet w wypadku waz malowanych ręką tego samego autora – na przykład daty niemożliwe do wystąpienia w złożonym systemie majańskich kalendarzy. Tuzin waz jest nieznanej proweniencji: pozbawione kontekstu wypłynęły w prywatnych kolekcjach, kilka zostało odkupionych przez muzea. Wszystkie jednak zdają się pochodzić z Niecki Mirador – Calakmul, na pograniczu Gwatemali i Meksyku, gdzie zostały wykonane w latach 680–740 n.e., czyli za czasów panowania dynastii Węża w Calakmul. Jedną tylko odnaleźli archeolodzy – w Calakmul (tak naprawdę kilka fragmentów, ale tyle pozostaje w terenie po saciadores, czyli zawodowych złodziejach parających się pozyskiwaniem zabytków archeologicznych, sprzedawanych potem na czarnym rynku).

Preklasyczna czy klasyczna dynastia?

Niektóre imiona z waz pasowały do znanych archeologom władców z dynastii Kaanul, takich jak Yuknoom Ch’een czy Yuknoom Yich’aak K’ahk – potężni hegemoni późnoklasycznego Calakmul. Kolejność ich panowania i daty koronacji nie zgadzały się jednak kompletnie ze znanym korpusem epigraficznym. Listę z waz zamykałby rezydujący jeszcze w Dzibanché Uk’ay Kaan (Wijący Wąż), a więc historycznie poprzednik wyżej wymienionych Yuknoomów, z których drugi był nadto synem i następcą pierwszego. Tymczasem lista z waz separuje ich jeszcze dwoma innymi władcami. Simon Martin w 1997 roku orzekł, że musi to być zatem jakaś starsza, jeszcze preklasyczna sekwencja (1000 p.n.e.–250 n.e.). Ponieważ najpełniejsza lista 19 władców przedstawiona na wazie K6751 oznacza szacunkowo około 400 lat historii, zaproponował on umieszczenie korzeni dynastii Kaanul w El Mirador. Lecz później za lepszego kandydata uznał Ichkabal – inny ważny preklasyczny ośrodek z triadycznymi piramidami, odkryty dopiero w 1997 roku na południu obecnego stanu Quintana Roo, a odległy zaledwie o 11 km od Dzibanché.

Dzibanché kolebką Kaanul?

Dzibanché, gdzie we wczesnym okresie klasycznym (250–550 n.e.) i na początku późnego okresu klasycznego (550–800 n.e.) mieściła się siedziba dynastii Kaanul, zazdrośnie strzeże swych archeologicznych tajemnic. Miasto zostało odarte ze stel, podobnie jak Becán (artykuł: Powrót do Becán), zajęte przez Węży w V wieku n.e.,  czy Calakmul, oczyszczone z wczesnoklasycznych stel, pochodzących z czasów panowania dynastii Nietoperza, poprzedzającej Węży. Wojna domowa w latach 630–640 n.e. zebrała swoje żniwo: zachowane monumenty zostały zniszczone, prawdopodobnie w wyniku umyślnej desakralizacji. Jak to w wypadku dynastii Kaanul stało się regułą, więcej informacji można pewnie uzyskać w ramach wykopalisk prowadzonych w innych, okolicznych ośrodkach, takich jak El Resbalón i Pol Box. Wiedzę o losach i dokonaniach dynastii Węża możemy także czerpać z bardziej odległych, rozrzuconych szeroko po Nizinach Majów ośrodków, na które dynastia Węża wywierała wpływ przez kolejne stulecia. Późnopreklasyczne korzenie Dzibanché to przykryty całunem lasu akropol pod fundamentami wielkiej piramidy triadycznej Kinichna. Jednak miasto mogło tworzyć tandem ze znacznie starszym Ichkabal – podobnie jak datowane na środkowy okres preklasyczny Nakbé z późnopreklasycznym El Mirador.

Pierwsze Królestwo Węża

Richard D. Hansen ulokował dynastię Kaanul w preklasycznych ośrodkach: Nakbé, El Mirador i El Tintal (Ton), położonych w Niecce Mirador — Calakmul i połączonych ze sobą siecią dróg. Te stanowiska charakteryzowały się potężną triadyczną architekturą, której rozmachem nie dorównało już nic zbudowanego w późniejszym klasycznym okresie – złotym wieku Majów. Teorię Hansena wspomaga olbrzymia głowa węża ociekającego jadem, odkryta na słynnym reliefie z El Mirador, datowanym na około 300 rok p.n.e. i znanym obecnie jako Popol Vuh, z uwagi na myśl przewodnią: scenę z mitu kreacyjnego Majów K’iche’. Kolejną przesłanką są inskrypcje z El Tintal, które zdaniem epigrafika Stanleya P. Guentera przedstawiają preklasyczną wersję glifu herbowego Kaanul. Z pewnością twardym argumentem na rzecz tej teorii jest datowany na około 300 rok n.e. klasyczny glif herbowy Kaanul odkryty na terenie La Muerta, na przedmieściach El Mirador. Formalnie to najstarsze wystąpienie glifu z głową węża na Nizinach Majów, a z pewnością starsze od tych na schodach hieroglificznych w Dzibanché.

Kaanul w kolebce cywilizacji Majów

Zdaniem Richarda D. Hansena historia sekwencji władców Węża z waz dynastycznych zaczynałaby się zatem w 392 roku p.n.e. i tylko w ten sposób daty z ceramiki pasowałyby do skomplikowanych kalendarzy Majów. Sekwencja z wazy K6751, zawierającej najdłuższą listę 19 władców, kończyłaby się wtedy na 20 roku n.e. Koncepcja ta wpasowuje się w hipotezę Hansena i umiejscawia w kolejnych stolicach – Nakbé, następnie El Mirador i El Tintal – preklasyczne Pierwsze Królestwo Węża. To w tych ośrodkach miało znajdować się centrum pierwszego potężnego organizmu państwowego Majów, które zgodnie ze sformułowaną przez Davida Freidela ideą, sięgałoby tak daleko, jak sięgała monumentalna triadyczna architektura (na przykład Yaxuná na północy Jukatanu, położone 20 km na południe od słynnego Chichén Itzá, czy Cerro Maya, dawniej Cerros, położone na wybrzeżu Morza Karaibskiego w Belize).

Pierwsze imperium – ślad epigraficzny

Na terenie Niecki Mirador — Calakmul mamy istotnie do czynienia z siecią kilkudziesięciu preklasycznych miast połączonych pajęczyną budzących respekt dróg (sacbeób). Był to fenomen, którego nie powtarzano w późniejszym okresie klasycznym, kiedy poza nielicznymi wyjątkami, takimi jak stukilometrowa sacbe łącząca Cobá z późnoklasycznym Yaxuná, drogi znajdowały się wewnątrz miast bądź prowadziły jedynie do najbliższych satelit. Preklasyczna – rozchodząca się z El Mirador – sieć sacbeób, mających miejscami po kilkanaście metrów wysokości i średnio 20 m szerokości, niwelująca wszelkie nierówności gruntu, mogła stanowić układ arterii majańskiego imperium niczym drogi w Cesarstwie Rzymskim. Ślad epigraficzny – wyrzeźbiony w skale macierzystej relief z glifem Kaanul czy poszlakowa podobizna Węża na głównym akropolu – pozwala przypuszczać, że region ten miał istotnie do czynienia z dynastią Węża. Jednak imiona władców z waz dynastycznych nie pojawiają się w żadnych znanych preklasycznych inskrypcjach z Niecki Mirador — Calakmul, choć Stanley P. Guenter wskazuje na maszkarony z elewacji piramidy Garra de Jaguar w grupie El Tigre w El Mirador jako kodujące imię Yich’aak K’ahk’.

Dynastia Węża z Ichkabal i Dzibanché – K’ahk’ Ti’ Ch’ich’ Aj Saakil

Sekwencję z waz dynastycznych próbowano również dopasować do władców Kaanul z Dzibanché i Calakmul, znanych ze źródeł epigraficznych okresu klasycznego (250–909 n.e.). Wspomnianym problemem tej koncepcji są daty koronacji oraz kolejność panowania władców. Simon Martin, który od 1997 roku przychylał się do hipotezy, że wazy muszą w takim razie przedstawiać listę nieznanych preklasycznych władców Węża, a nawet wskazał El Mirador jako możliwe preklasyczne gniazdo Węży, w jeden k’atun później, w 2017 roku, jednak zmienił zdanie. Wraz z Dmitrem Beliaevem zidentyfikował w sekwencji z waz nieznanego wcześniej wczesnoklasycznego władcę Węża K’ahk’ Ti’ Ch’ich’ Aj Saakil, którego istnienie potwierdzono dzięki odczytanym na nowo glifom ze Świątyni Inskrypcji w Dzibanché i który w 550 roku n.e. przyjął – odpowiadający cesarskiemu – tytuł władcy władców: kaloomte’. Na tej podstawie Martin stworzył koncepcję znaną jako Dzibanché 2.0.

Propagacja błędów – kopie kopii…

Imiona zarówno poprzednika, jak i następcy K’ahk’ Ti’ Ch’ich’ zgadzałyby się z tym, co wiemy z innych źródeł na temat wczesnoklasycznych władców Węża z Dzibanché. Zgodnie z teorią Martina panowanie protoplasty dynastii Kaanul, którego imienia wciąż jeszcze nie potrafimy odczytać – dlatego na podstawie wyglądu reprezentującego je bloku glifów nazywamy go Filarem Niebios (Skyriser) – zaczynałoby się w 232, 180 lub 128 roku n.e. By poradzić sobie z problemem niepasujących dat, Simon Martin, a następnie Sergei Vepretskii spróbowali przeanalizować kolejność dziedziczenia błędów w trakcie kopiowania sekwencji z jednej wazy na drugą. Doprowadziło to do interesujących wniosków: mniej niż połowa znanych naczyń powstała na podstawie pierwotnego materiału źródłowego, pozostałe to kopie kopii. Nie wszyscy kopiujący koniecznie byli też piśmienni, ale przynajmniej musieli rozumieć kalendarz. W efekcie utworzono koncepcję Dzibanché 2.1., w której koronacja ostatniego na liście władcy o imieniu Uk’ay Kaan miałaby miejsce w 592 roku n.e.

Problemy koncepcji Dzibanché

Rok 592  n.e. znacznie lepiej pasuje do znanych informacji na temat władcy Węża, którego przez dekady nazywano Wijącym Wężem (Scroll Serpent), niż wcześniej zakładane daty z VII stulecia, kiedy na tronie Kaanul na pewno zasiadali już inni. Niestety, nadal nie zgadza się to jednak z datą jego koronacji w 579 roku. n.e., znaną ze stel 9 i 33 w Calakmul, wcześniejszą aż o 13 tuunów,  i z późniejszymi wydarzeniami, w których brał on udział. Koncepcja Dzibanché 2.1 nie jest więc pozbawiona wad. Skyrisera – założyciela dynastii z waz – wspomina pochodząca z 580 roku n.e. inskrypcja na schodach hieroglificznych z El Resbalón, ośrodku bliskim Dzibanché, z datą w Długiej Rachubie 7.0.16.14.?, co przypada na 377 rok p.n.e. (!). Jednak obecnie działający tam epigrafik Alexandre Tokovinine podaje w wątpliwość kolejność znajdujących się w tej inskrypcji elementów.

Imperium kontratakuje – problem z datami koronacji i Yax Yopa’at

Stanley P. Guenter, epigrafik broniący teorii osadzenia korzeni dynastii Kaanul w okresie preklasycznym w El Mirador, zauważa, że o ile wczesnoklasyczne daty koronacji zgadzałyby się w przypadku wspomnianego powyżej 16 w sekwencji władcy K’ahk’ Ti’ Ch’ich’ z waz dynastycznych i K’ahk’ Ti’ Ch’ich’ Aj Saakil z Dzibanché, o tyle nadal nie pasują one do następujących po nim władców Węża. A byli nimi: Jom Uhut Chan, Yax Yopa’at i Uk’ay Kaan, na którym kończy się lista. Nawet z uwzględnieniem dat skorygowanych przez Sergeia Vepretskiego. Guenter przestrzega przed swobodną korektą dat, mimo że na bazie 13 znanych naczyń widać, że liczby w tzolk’in i haab’ nie zgadzają się również między nimi. Daty ważnych wydarzeń historycznych dotyczących wspomnianych czterech władców Węża, panujących w Dzibanché pod koniec epoki wczesnoklasycznej, są jednak nieco lepiej znane. Wywołują więc rozdźwięk podobnie jak imię Węża Yax Yopa’at, występujące między innymi na sprofanowanym monumencie 16 w Dzibanché, które nie zgadza się z 18 pozycją na liście z waz dynastycznych. Na wazach znajduje się w tym miejscu ktoś inny.

Epicykle na deferentach

Dynastyczne imiona władców mogą się wielokrotnie powtarzać w mniej lub bardziej dokładnych kombinacjach (vide: sekwencje Mieszków, Bolesławów, Kazimierzy i Władysławów znane z polskiej historii). To, że powtarzały się wśród władców Kaanul, widać zarówno po sekwencji z waz, jak i z innych źródeł. Na przykład wczesnoklasyczny Yuknoom Ch’een ze schodów hieroglificznych Dzibanché (wskazywany jako 10 w sekwencji z waz) w zestawieniu z późnoklasycznym Yuknoom Ch’eenem Wielkim z Calakmul (nieobecny na niej); Yuknoom Yich’aak K’ahk’ (13 w sekwencji z waz dynastycznych) kontra Yuknoom Yich’aak K’ahk’ z Calakmul: bezpośredni następca Yuknoom Ch’eena, czyli drugi po k’awiilu; Jom Uhut Chan (Świadek Niebios) jako 11 i 17 władca w sekwencji z waz, a w historii poprzednik i następca różnych wersji Yuknoomów… (numery I i II przy imionach dynastycznych czy przymiotniki takie jak „wielki” władcom Węża nadali epigraficy w celu ich odróżniania wzorem europejskich rodów). Zdaniem Guentera trzy trafienia na cztery niezbędne – przy tylko jednym komplecie zgadzających się dat koronacji – to za mało dla potwierdzenia hipotezy Dzibanché.

Problem istoty rzeczy

Większość waz nie zawiera sekwencji dłuższej niż siedmiu władców Węża. Znana jest tylko jedna, która przedstawia sekwencję 19, jednak i ta nie jest przecież kompletna. Jeśli przyjąć hipotezę pochodzenia dynastii Kaanul z Ichkabal i Dzibanché, zastanawia fakt, że nawet jeśli pominąć Węży panujących pomiędzy władcą Uk’ay Kaan a Yuknoomem II Wielkim (Yuknoom Ti’ Chan, Tajoom Uk’ab’ K’ahk’ i Waxaklajuub Ubah Kan mogli być jego stryjami albo starszymi braćmi, a więc byli nieistotni z punktu widzenia jego linii krwi), nadal brakuje waz z pełną listą zawierającą imiona także trzech boskich władców Węża z Calakmul (Yuknoom Ch’een II, Yuknoom Yich’aak K’ahk II i Yuknoom Took’ K’awill). Imperatorów panujących jak nikt inny przed nimi w samym sercu dominium, gdzie ponoć wykonano wazy. Czy wyprodukowanie takich naczyń nie powinno być oczywiste za ich urzędowania?!

Komu były potrzebne wazy dynastyczne? Gdzie szukano korzeni Kaanul?

Badania przeprowadzone metodą neutronowej analizy aktywacyjnej (NAA) pozwoliły określić miejsca wykonania ceramiki w stylu kodeksowym i konkretnie waz dynastycznych Kaanul. Ku zaskoczeniu badaczy najwięcej z nich powstało w Nakbé, trochę w El Mirador, El Tintal i innych lokacjach położonych dzisiaj po południowej stronie granicy Meksyk — Gwatemala. Ponieważ wazy wykonane zostały w Niecce Mirador, nie ma większego uzasadnienia, aby poddani Węży z regionu Calakmul (w tym momencie władców lepszej części majańskiego świata) gloryfikowali Węży starszej gałęzi dynastii (tej z pobitego przez nich Dzibanché). Zważywszy na fakt odcięcia, to jest przeniesienia świętej jaskini Kaanul z Dzibanché do Calakmul, i ustanowienia Yuknooma II Wielkiego protoplastą nowej gałęzi dynastii – k’awiilem – nie miałoby to sensu. W znanych inskrypcjach z Calakmul do czasów sprzed przeprowadzki odwoływano się jedynie w wypadku władcy o imieniu Uk’ay Kaan, który był prawdopodobnie ojcem Yuknooma II Wielkiego. Jego następcy byli określani w inskrypcjach jako: drugi i trzeci po k’awiilu. Skoro do swoich przodków, oprócz ojca i dziadka, nie odwoływali się potomkowie zasiadający na wężowym tronie, dlaczego mieliby to robić inni: ludzie niższego stanu?

Gdyby władców Kaanul z Dzibanché miała gloryfikować jakaś niechętna rządom Yuknoomów szlachta, dawna dynastia Suutz’ (Nietoperza), panująca w Calakmul przed nastaniem Węży, byłaby znacznie lepszym obiektem ich opozycyjnych westchnień. Odnoszenie się natomiast do dynastii jeszcze starszej, wtedy na pewno już legendarnej, wręcz mitycznej – do Pierwszego Królestwa Węża, preklasycznego imperium ze stolicą w El Mirador – mogłoby mieć jakiś głębszy ideologiczny sens… „Powrót” Węży z Dzibanché czy Ichkabal w rejon bliższy „ich” preklasycznego leża doskonale legitymizowałby ich agresywną i jak najbardziej imperialną politykę. I w taki właśnie sposób mogło być przedstawiane przeniesienie jaskini dynastii Węża z Dzibanché do Calakmul.

Potrzeba dalszych działań

Tyle emocji i spekulacji. O ile istnieją argumenty czyniące mocno problematyczną hipotezę umieszczenia sekwencji z waz dynastycznych we wczesnoklasycznej dynastii Węża z Ichkabal — Dzibanché , o tyle wciąż brakuje takich, które mogłyby epigraficznie wprost potwierdzać preklasyczną wersję z El Mirador. Zgodnie z materiałem archeologicznym El Mirador padło około 150 roku n.e., nie o jedną generację po 20 roku n.e. (choć jakaś populacja musiała nadal zamieszkiwać dawną stolicę aż do bitwy na schodach El Tigre około 300 roku n.e., pozostałe po niej ślady to ludzkie szczątki przemieszane z grotami z zielonego teotihuacańskiego obsydianu, tego samego, który na moment pojawił się w Becán i zniknął po prawdopodobnym przejęciu miasta przez Węży w połowie V wieku n.e.). Potrzeba więcej danych, szukajmy kolejnych inskrypcji. Szczególnie tych preklasycznych…

Przemek A. Trześniowski 13.0.9.18.1 10 Imix 14 Yax

Cykl “Królestwo Węża”:

1. Dwa gniazda Węży w okresie klasycznym

2.  Przeniesienie jaskini z Dzibanché do Calakmul

3. Wazy dynastyczne Kaanul

4. Kto załatwił Yax Mutal?

5. Największe piramidy Majów

Autor:

Przemysław Adrian Trześniowski – z wykształcenia informatyk, majanista, nurek jaskiniowy NACD i IANTD, instruktor nurkowania technicznego IANTD, jedyny w Polsce jaskiniowy archeolog podwodny. Po kilkunastu latach spędzonych na zarządzaniu wdrożeniami informatycznymi w branży telekomunikacyjnej poświęcił życie eksploracjom i archeologii. Zafascynowany Mezoameryką oraz archeologią Majów, jako niezależny badacz współpracujący z kilkoma ośrodkami naukowymi, uczestniczy w projektach archeologicznych w Meksyku, Gwatemali i Salwadorze, w przeszłości również w Polsce i w Peru (wysokogórska archeologia podwodna: [1], [2] i [3]). Na stałe rezydent Meksyku.

 

Więcej postów tego autora

 

Artykuł ten można bezpłatnie przedrukować, z częścią zdjęć, z podaniem źródła

Redakcja: A.B.

Korekta: A.J.

Okładka: Maska nieznanego władcy znaleziona w jednym z grobowców w pobliżu wielkiej piramidy II w Calakmul. Obecnie ekspozycja Museo Arqueologico de Campeche, Fuerte de San Miguel

fot. P.A.Trześniowski, edycja Archeowiesci.pl

Bibliografia dostępna tutaj