Królestwo Węża IV: Kto załatwił Yax Mutal?

Historia dynastii Węża (Kaanul) jest złożoną szaradą wciąż intrygującą majanistów. Najsilniejszy z rodów, które kiedykolwiek władały na Nizinach Majów, wciskał wężowe macki wszędzie, gdzie było to możliwe. Wpływał na kształt świata Majów i los tak odległych metropolii, jak Cobá na dalekiej północy Jukatanu, Palenque i Toniná w stanie Chiapas, poza zachodnimi granicami półwyspu, czy Copán w Hondurasie, na dalekim południu. Być może nawet potężne Teotihuacán na wyżynie środkowego Meksyku. O ile znawca cywilizacji Majów wymieni jednym tchem imiona: Yuknoom Ch’een II, Yuknoom Yich’aak K’ahk’ II i Yuknoom Took’ K’awill – kolejnych władców Węża, panujących w późnoklasycznym Calakmul, o tyle wczesnoklasyczna, a być może i preklasyczna przeszłość tej zawziętej dynastii rozwiewa się nadal w oparach spekulacji i domysłów. Niektóre z nich, takie jak zagadka położenia klasycznych stolic rodu i przeniesienie siedziby z Dzibanché do Calakmul, udało się rozwikłać (artykuł: Królestwo Węża II: Przeniesienie Jaskini z Dzibanche do Calakmul), inne natomiast nadal stanowią nierozwiązany problem.

Naukowe dyskusje dotyczące sekwencji władców Kaanul z waz dynastycznych, geograficznego umiejscowienia korzeni Węży oraz horyzontów czasu przeradzają się często w pełne emocji spory (artykuł: Królestwo Węża III: wazy dynastyczne Kaanul). W przeciwieństwie do większości arystokratycznych rodów Majów, związanych raz na zawsze ze swą jaskinią pochodzenia, nic nie jest jednoznaczne w wypadku dynastii Węża, o którą zmagają się od dekad archeolodzy prowadzący badania w Calakmul, Dzibanché i El Mirador, a ostatnio również Yaxnohcah. Zaciekłe starcia łowców glifów wspomagane są postępami archeologii polowej, takimi jak niedawno w Chochkitam w Petén, w Gwatemali. Nowe odkrycie Alexandra Tokovinina i Francisca Estrady-Belliego jest ważnym głosem w sprawie dwóch konkurujących hipotez.

Kaanul – hegemon epoki klasycznej

Dzięki licznym odniesieniom epigraficznym, gromadzonym przez 35 lat, wśród majanistów nie ma już wątpliwości, że na Nizinach Majów w epoce klasycznej istniało potężne państwo z kolejnymi stolicami w Dzibanché i Calakmul, na którego tronie wiła się żarłoczna dynastia Węża – Kaanul. O tym, jak wielki wpływ na świat Majów miała ta hegemonia, świadczy choćby liczba wzmianek odnoszących się do dynastii Węża w inskrypcjach pochodzących spoza wyżej wymienionych stolic. Największa, nie tylko pod względem ilości. Kaanul wymieniane było bowiem w najbardziej odległych ośrodkach, pod tym względem ustępując jedynie Teotihuacán, położonemu na terenie środkowego Meksyku, daleko na północny-zachód poza ziemiami Majów i wymienianemu w inskrypcjach na dalekim południu Nizin Majów w Copán (Honduras).

Opierając się na epigrafice, zakładamy, że siła sprawcza Kaanul rozciągała się nad większością obszaru Nizin Majów w okresie późnoklasycznym, między 562 a 736 r. n.e. A apogeum potęgi przypadłoby na lata 636–695 n.e., kiedy to dynastia Węża rezydowała w Calakmul. Okres, kiedy zwoje Węża zaczynały rozwijać się po Nizinach Majów, lata 300–636 n.e., jest znacznie słabiej rozpoznany. Wynika to z mniejszej liczby danych spowodowanej być może skłonnościami Kaanul – w ramach dbałości o politykę historyczną – do usuwania świadectw przeszłości, dowodzących istnienia innych porządków niż jedynie słuszny. Świadczyć może o tym brak stel poprzedzających panowanie Węży w Calakmul. Brak stel w Becán, najwyraźniej użytkowanym przez nich jako lokalny punkt projekcji siły, czy brak jakichkolwiek stel w Dzibanché, porzuconym i splądrowanym w wyniku wojny domowej w latach 631–636 n.e. . Mimo że królewski tytuł k’uhul Kaanu’l ajaw – boski władca Węża – jest jednym z najczęściej występujących w korpusie majańskich hieroglifów, naukowcy przez bardzo długi czas nie potrafili umiejscowić stolicy tej wpływowej dynastii.

K’ahk’ Ti’ Ch’ich’ Aj Saakil kaloomte’

Pudło Morleya i „niewarte uwagi ruiny Dzibanché”

Kiedy w 1927 roku Thomas Gann (1867–1938), irlandzki lekarz i pasjonat archeologii, odkrył ruiny miasta Majów w południowym Quintana Roo, nadał im nazwę od drewnianych paneli z wyrytymi glifami, dźwigających sklepienie świątyni na szczycie jednej z piramid. Tz’iiba’anche’ – Zapisane w Drewnie. „Raczej nie warte uwagi ruiny”, jak opisano je w przewodniku „Meksyk” wydanym przez „Wiedzę i Życie” w 2009 roku. Od 1994 roku wiemy, że Dzibanché to jedna ze stolic Kaanul – najpotężniejszego państwa na Nizinach Majów, uznawana za wczesnoklasyczny matecznik tej dynastii. W czasach, kiedy z majańskich glifów nie czytano nic oprócz dat, z tymi w Świątyni Inskrypcji zmierzył się Sylvanus G. Morley: amerykański szpieg, ale i jeden z najbardziej zasłużonych majanistów dla archeologii Nizin Majów. Dopasował odczytane 9 Ahau 3 Yax do 733 roku n.e. Pamiątką po pomyłce jest tablica INAH u podnóża piramidy, dezinformująca wciąż o wzniesieniu budowli w VIII wieku n.e., kiedy Dzibanché żyło już tylko wspomnieniami po Wężach, a po niegdyś tętniących życiem dzielnicach: Tutil, Lamay, Kinichná snuły się widma i hulał wiatr.

Spoglądanie w gwiazdy i dośrodkowanie Martina

Epigrafika Majów bardzo się rozwinęła przez ostatnie stulecie i dzięki zdobytym informacjom po wielokroć odmieniała nasze spojrzenie na tę cywilizację. Dziś lepiej znamy mechanizmy sterujące obrotami kół czasu w niewyczerpanych, wiekuistych kalendarzach Majów. Pozwala to pewniej odczytywać daty z nadżartych zębem czasu inskrypcji. 9 Ahau 3 Wayeb’ wypadła prawie dwieście lat wcześniej niż zakładał Morley: 23 III 554 roku n.e. (zgodnie z korelacją 584286), na zakończenie k’atunu 9.6.0.0.0. Inskrypcja mówi o wzniesieniu piramidy w 552 roku n.e. i wstąpieniu na tron 21 IV 550 roku n.e. władcy posiadającego odpowiadający cesarskiemu tytuł kaloomte’. To – w powiązaniu z listą z waz dynastycznych – dało wreszcie impuls do stworzenia teorii o korzeniach dynastii Kaanul w Dzibanché. Jens Rohark zauważył, że świątynia była konsekrowana przy gwiazdozbiorze Plejad w zenicie, a koronacji towarzyszyła koniunkcja Wenus z Merkurym. Jednakże w Uniwersum pełnym zdarzeń astronomicznych łatwo znaleźć niebiańską sztukaterię dla dowolnych dat. Na pewno w trakcie koronacji były kosmiczne fajerwerki.

Gol! I kłopotliwa stela z Naranjo

W Dzibanché nie zachowało się imię Węża, lecz Simon Martin i Dmitri Beliaev dopasowali w 2017 roku datę koronacji 7 Lamat 6 Wo do jednego z władców Kaanul z waz dynastycznych. Był to 16 w kolejności K’ahk’ Ti’ Ch’ich’. Tak powrócił na scenę jeden z najbardziej gorących dylematów archeologii Majów ostatnich dekad – pochodzenie dynastii Węża. Imię K’ahk’ Ti’ Ch’ich’ nie zgadzało się jednak ze stelą 47 z Sa’al (Naranjo) we wschodnim Petén (Gwatemala), odkrytą w 2014 roku przez zespół Vilmy Fialko. Nad inskrypcjami przysiedli Martin i Alexandre Tokovinine. Stela wymienia czterech kolejnych władców Węża: Tajoom Uk’ab K’ahk’, Aj Saakil, Jom Uhut Chan i Uk’ay Kaan, z którymi grywał w piłkę (pitz) władca Sa’al (Naranjo): Aj Numsaaj Chan K’inich. Warto zauważyć, że brak tam imienia Yax Yopa’at. Węża, który panował między królami Jom Uhut Chan i Uk’ay Kaan, znanego z monumentu 16 z Dzibanché, sprofanowanego w trakcie wojny domowej w latach 631–636 n.e. Władca ten nie pasuje do listy z waz dynastycznych, zatem psuje „wschodnią” koncepcję. Jest za to prawdopodobnie wymieniany na monumentach w Cobá, co zasługuje na odrębną opowieść.

Niespodziewany telefon z Peru, El Perú…

W 2013 roku na terenie Waka’ (El Perú), w Petén (Gwatemala), odkryto stelę 44 konsekrowaną na zakończenie połowy k’atunu 9.6.10.0.0 (30 I 564 roku n.e.) celebrowane przez Chak Tok Ich’aaka i jego syna Wa’oom Uch’ab Ahka, o czym doniósł sceptyczny skądinąd wobec koncepcji Dzibanché 2.1 Stanley P. Guenter. Chak Tok Ich’aak to popularne imię pośród władców… Tikál, świadczyć to może zatem o podległości Waka (El Perú) ośrodkowi w Tikál. Jednak znacznie ciekawsza jest tytulatura matki następcy tronu: k’uhul chatahn winik sak wahyis (identyczną kombinację widać choćby u królowej Uxul – stela 2 z 632 roku n.e.). Sak wahyis to tytuł noszony przez władców niektórych ośrodków podległych Kaanul, np. Sak Nikte’ (La Corona). Wasale Węży z rzadka nosili tytuł boskiego władcy: k’uhul ajaw. Natomiast Chatahn winik jest wciąż niezrozumiały, ale znajdowany wyłącznie na terenie Niecki Mirador – Calakmul. Brzmi znajomo? I słusznie. Stela 44 to kamienny reportaż zmiany frontu Waka’ (El Perú). Koronacja Wa’oom Uch’ab Ahka w 556 roku n.e., opisana w inskrypcjach, odbyła się pod patronatem kogoś o imieniu K’ahk’ Ti’ Ch’ich’. Choć nie zachował się glif herbowy, mogący świadczyć wprost o rodowym pochodzeniu, to imię dosyć rzadkie na Nizinach Majów…

…i z Calakmul

Rozwiązanie kwestii niezgodnego imienia między listą z waz dynastycznych a stelą 47 z Naranjo oraz stelą 44 z Waka’ (El Perú) przyniosła odkryta jeszcze w 1999 roku inskrypcja wyryta na zabytku kościanym, który znalazł w grobowcu 6, odsłoniętym na szczycie potężnej piramidy II w Calakmul, Ramón Carrasco Vargas. Przedmiot ten mógł służyć do tkania, może do układania włosów. Należał do kobiety będącej babcią albo prababcią nieznanego Węża, pochowanego na szczycie wielkiej piramidy. Kobieta mogła urodzić się w Dzibanché, a przynajmniej powinna… Choć wciąż nie znamy jej imienia, ale wiemy, że była córką władcy zwanego K’ahk’ Ti’ Ch’ich’ Aj Saakil. Przyjął on dumny tytuł imperatora wschodu: elk’in kaloomte’, nieużywany w Calakmul. Gdy połączono kropki, udało się wykazać, że K’ahk’ Ti’ Ch’ich’ ze steli 44 w Waka (El Perú) i Aj Saakil ze steli 47 w Sa’al (Naranjo) to ten sam władca Węża.

Odkrycie w Uaxactún

W odkopanym jeszcze w latach trzydziestych XX wieku grobowcu 23 w Uaxactún znaleziono naczynie w późnoklasycznym stylu Tepeu 1. Analiza inskrypcji wokół górnej krawędzi pozwoliła rozpoznać boskiego władcę Tikál, nieznanego z żadnych innych źródeł, który był poddanym… K’ahk’ Ti’ Ch’ich’! Martin i Beliaev zauważają, że naczynie to jest niezwykle podobne do misy K6813, wykonanej między 573 a 595 rokiem n.e. dla fundatora steli 47 – Aj Numsaaj Chan K’inicha – boskiego władcy Sa’al (Naranjo). Sądzą, że nieznany pan Tikál pochowany w Uaxactún musiał władać w tym samym okresie i wstąpił do tego samego klubu: hołdowników dynastii Kaanul pod auspicjami władcy Węża K’ahk’ Ti’ Ch’ich’ z Dzibanché.

Co na to w Tikál?

W Tikál panował w tym okresie Wak Chan K’awiil, pokonany i złożony w ofierze w 562 roku n.e., ostatni władca z dynastii wywodzącej się korzeniami z Teotihuacán. Władca wzmiankowany na wazie z grobowca 23 w Uaxactúun, sąsiadującym z Tikál, mógł być więc poprzednikiem Wak Chan K’awiila, zbiegłym konkurentem chronionym przez polityczną tarczę Kaanul lub też następcą osadzonym na tronie po jego egzekucji. Ta trzecia hipoteza zdaniem Martina i Beliaeva ma najwięcej sensu: Uaxactún było doskonałym punktem do ataku na Tikál. Wiemy jednak, że następcą Wak Chan K’awiila był K’inich Waaw, znany szerzej pod pseudonimem Animal Skull. Nasz kandydat z Uaxactún musiałby zatem zostać trwale wymazany z listy dynastycznej jako uzurpator, agent obcego wpływu.

 

Od lat konsternację wśród majanistów budzi fakt, że na tronie zdruzgotanego Tikál, gdzie przez 130 lat po klęsce z 562 roku n.e. prawdopodobnie nie konsekrowano stel i prawie nie wznoszono monumentalnych budowli, nie osadzono bardziej spolegliwej dynastii, co pozwalało rozwijać się tej, która w 695 roku n.e. pobiła Yuknoom Yich’aak K’ahk’a II. I jeszcze raz odwróciło koło fortuny na Nizinach Majów. Istnieje teoria, że poprzednia udana próba osadzenia na tronie Tikál protegowanych Kaanul skończyła się entradą Sihyaj K’ahk’a w 378 roku n.e. przy zbrojnym wsparciu Teotihuacán. Kaanul miała też później do dyspozycji boczną linię Tikál, zbiegłą do Dos Pilas, swych wiernych popleczników pieczętujących się tym samym glifem herbowym. Tikál zostało splądrowane przez nich wspólnie w 657 roku n.e. Najwyraźniej opór w samym Tikál przeciwko jakiejkolwiek obcej władzy był jednak zbyt silny.

Szlak zachodni, szlak wschodni – dwa zęby jadowe

Pierwszą placówką Węży na terenie Petén było Sak Nikte’ (La Corona). W 520 roku n.e. Tajoom Uk’ab K’ahk’ (Tuun K’ab Hix) posłał tam swą cesarską córkę (władczynie z dynastii Kaanul w zwasalizowanych ośrodkach przedstawiano w ikonografii po dominującej, prawej stronie, spoglądające heraldycznie w prawo na swojego partnera). Ciekawe, że jeszcze 120 lat później Ix Naah Ek’ została wyobrażona w Sak Nikte’ w stroju i pod sztandarem Teotihuacán (vide: Ołtarz z Dallas), skoro zakładamy, że Dzibanché było przeciwną do Teotihuacán strefą wpływów.  To dlaczego została przedstawiona pod teotihuacańska chorągwią oraz w stroju w stylu teotihuakańskim ustanowi jeszcze jedną z zagadek, którą może w przyszłości uda się rozwikłać (o przyczynach braku zielonego obsydianu ze środkowomeksykańskich wychodni w Dzibanché w artykule: Powrót do Becán). W każdym razie wysłanie Ix Naah Ek’ do Sak Nikte’ to pierwszy krok rozpoczynający wielką ekspansję Węża na południe szlakiem zachodnim, przechodzącym później przez kilka wasalnych królestw aż do dalekiego Cancuén. Ten szlak przez stulecia stanowił kanał, którym na południowe Niziny Majów rozlewała się potęga Kaanul. Ambasadę Kaanul w La Corona rytualnie zamknięto i przeistoczono w lapidarium dopiero w 750 roku n.e.

W 546 roku n.e. Tajoom Uk’ab K’ahk’, boski władca Węża z Dzibanché, osadził na tronie Sa’al (Naranjo) dwunastoletniego Ajnuumsaj Chan K’inicha. Pobliskie La Sufricaya zostało sprofanowane w latach 500–550 n.e., a tamtejsza dynastia salwowała się przeprowadzką na stałe do Holmul. Zrównanie z ziemią Rio Azul, głównego sojusznika Tikál, około 530 roku n.e. otworzyło Wężom również wschodni szlak na południe, przez El Pilar i Xunantunich aż do Uxwitza’ (Caracol), które w 561 roku n.e. przyłączyło się do dominium Węża. A w rok później doszło do wspólnego rzucenia na kolana Tikál. W 2022 roku Francisco Estrada-Belli i Alexandre Tokovinine opublikowali wyniki badań na stanowisku Chochkitam, leżącym, jak się zdaje, w linii prostej między Dzibanché a Tikál („Chochkitam: A New Classic Maya Dynasty and the Rise of the Kaanu’l (Snake) Kingdom”). Sugerują oni, że tędy i dalej wprost poprzez Xultún mogło ruszyć natarcie na Tikál w 562 roku n.e.

Chochkitam

Chochkitam odkrył w 1909 roku Raymond E. Merwin – błyskotliwy i tragiczny prekursor mezoamerykańskiej archeologii, który odszedł przedwcześnie na trypanosomozę, po ukąszeniu przez insekta w trakcie wykopalisk. W 1924 roku Frans Bloom wykonał mapę i zaraportował o paru stelach zdobionych inskrypcjami. Późnopreklasyczne miasto zostało następnie zrabowane, jednak kolekcjonerzy pozostawili na miejscu kilka monumentów. Chochkitam składa się dziś z trzech grup monumentalnej architektury, połączonej siecią szerokich dróg – sacbeób. Ma powierzchnię 0,5 km2 znajdującą się na wyniesionym terenie, ale luźne grupy rezydencyjne rozciągają się w promieniu 3 km na południe i północ od centrum. Nazwa miejsca pochodzi od rośliny chooch-citam.

Chochkitam musiało być prężnie działającym ośrodkiem już od pierwszej połowy wczesnego okresu klasycznego (250–550 n.e.). Królewska postać Muwaan Bahlama na steli 3 ustawiona jest przodem i wskazuje na związki ze środkowym Petén okresu entrady. Glify na steli mają również mocno wczesnoklasyczny kształt. Imię Muwaan Bahlam pojawia się na liście jeńców wziętych przez drugiego władcę Yaxchillán, którego panowanie zakończyło się w 378 roku n.e., jednak trudno wyrokować, czy chodzi o jedną i tę samą osobę.

Władca Węża w Chochktitam, imperator wschodu

Wielką sensacją dla epigrafików okazała się północna grupa architektoniczna, prawdopodobnie ceremonialne i administracyjne centrum wczesnoklasycznego Chochkitam. Przetrwał tam relief, przedstawiający dwie inkarnacje Witz: Och-Witz i K’inich-Witz, niezwykle podobne do tych z Holmul, Balamkú czy Xultún. Apoteoza odrodzenia majańskiego władcy jako słońca powracającego nad szczytem góry stworzenia w otoczeniu bogów i przodków. Oprócz Witz relief przedstawia dwie wielkie głowy węży spoglądające ku sobie i wzlatującą sylwetkę człowieka obok jednej z gór oraz człowieka klęczącego przed drugim wzniesieniem. Inskrypcja w dolnej części reliefu zawiera frazę K’ahk’ Ti’ Ch’ich’ k’uh[ul] Kaan[u’l] ajaw oraz elk’in kaloomte’.

Byłoby to najstarsze znane wystąpienie tytułu imperatora wschodu (majańskie strony świata to: elk’in, ochk’in, xaman i nohol). Z daty w Długiej Rachubie, w dużym stopniu zniszczonej, widać tylko 14-tuun oraz tak zwany ISIG: glif inicjujący serię. Jeżeli jednak ma przypadać na okres po wstąpieniu na tron władcy K’ahk’ Ti’ Ch’ich’ Aj Saakil, z uwzględnieniem Chuwaaja jako patrona miesiąca Uo (Ihk’at) w kalendarzu haab’, mogłaby to być data 9.6.14.5.7, czyli 24 IV 568 roku n.e. Co przedłużałoby zakładany do tej pory okres panowania tego króla poza najbardziej istotne wydarzenie epoki – jeden z punktów zwrotnych w historii świata Majów.

Nowe przygody K’ahk’ Ti’ Ch’ich’ – przeczytaj mi to raz jeszcze Sam…

W 561 roku n.e. Jom Uhut Chan (Świadek Niebios) jako boski władca Kaanul doglądał koronacji Sak Witzila B’aaha – władcy Buuk’ (Los Alacranes), ośrodka ustanowionego przez Węży do kontroli nad szlakiem handlowym w miejsce zniszczonego przez nich doszczętnie Rio Azul. Do tej pory to jemu przypisywano największe osiągnięcie militarne Węży: wielki pogrom Tikál w 562 roku n.e., w którego wyniku  przez ponad stulecie Tikál pozostało w kryzysie. Coraz więcej poszlak – jak wspomniana waza grobowa z Uaxactún – wskazuje jednak, że poprzednik Świadka Niebios K’ahk’ Ti’ Ch’ich’ mógł jeszcze żyć. Zwłaszcza jeśli próbował osadzić protegowanego na tronie pokonanego Tikál. Przy akompaniamencie tej teorii przyjrzano się ponownie ołtarzowi 21 z Caracol na południu Belize, gdzie mocno zniszczony blok glifów, zachowany jedynie w lewej górnej części, może nieco bardziej pasować kształtem do imienia K’ahk’ Ti’ Ch’ich’ niż Jom Uhut Chan. Jak wytłumaczyć zatem ich równoległe rządy?

Cesarzowi co cesarskie, królowi co królewskie…

Część epigrafików przyjmuje, że władcy Węża mogli najpierw przybierać tytuł królewski: k’uhul Kaanul ajaw, a dopiero potem cesarski – kaloomte’. Taką teorię postawił w 2017 roku Simon Martin, kiedy powrócił do dylematu waz dynastycznych z Niecki Mirador – Calakmul. Taka organizacja sprzyjałaby oczywiście prowadzeniu przez Węży dalekosiężnych kampanii wojskowych, takich jak inwazje na odległe królestwo B’aakal ze stolicą w Lakam Ha’ (Palenque) w latach 599 i 611 n.e. Dwuetapowe koronacje pozwalałyby również zabezpieczać sukcesję w wojowniczej rodzinie. Przydałoby się w tej kwestii jednak więcej danych, zwłaszcza że idea dwupoziomowych rządów w Kaanul to warunek niezbędny do jakichkolwiek rozmów o korzeniach dynastii Węża w Ichkabal i Dzibanché. Stanowi sposób na obejście dat koronacji władców, które są niezgodne ze znanymi z innych źródeł niż wazy dynastyczne. Archeologiczne odkrycia w Chochkitam stały się bardzo ważnym głosem w tej materii.

Znaczenie odkryć w Chochkitam

Badania archeologiczne i epigraficzne w Chochkitam pozwalają potwierdzić ponad wszelką wątpliwość istnienie władcy Węża o imieniu K’ahk’ Ti’ Ch’ich’ – wywnioskowanego na podstawie waz dynastycznych oraz daty koronacji ze Świątyni Inskrypcji w Dzibanché. Dodaje to ważny argument do puli dowodów z inskrypcji odkrytych w Uaxactún, Waka’ (El Perú) i Calakmul. Pozwalają one przypisać K’ahk’ Ti’ Ch’ich’ Aj Saakilowi znacznie poważniejszą rolę w budowie architektury władzy Kaanul nad Nizinami Majów w epoce klasycznej – złotym wieku Majów. Dzieło zapoczątkowane na schodach hieroglificznych w Dzibanché przez Yuknoom Ch’eena I, gromiącego sąsiadów w IV wieku n.e. Kontynuowane przez władcę o imieniu Tajoom Uk’ab K’ahk’, który około 530 roku zneutralizował Rio Azul, gnieżdżące się na konkurencyjnym szlaku handlowym,  i otworzył drogi ekspansji Węży na południe: zachodnią przez zainstalowanie w 520 roku n.e. na tronie Sak Nikte’ (La Corona) córki i wschodnią w wyniku osadzenia w 546 roku n.e. Aj Nuumsaj Chan K’inicha na tronie Sa’al (Naranjo).

K’ahk’ Ti’ Ch’ich’ Aj Saakil przedłużył zachodni szlak Węży – zhołdował sobie Waka’ (El Perú) w 556 roku n.e. – i wschodni: przez Chochkitam. Jeśli żył jeszcze w 568 roku, jak na podstawie analizy i syntezy dat uważają Tokovinine i Estrada-Belli, to jemu właśnie należałoby przypisać najpoważniejszą z militarnych zasług Kaanul: pokonanie i powstrzymanie rozwoju Tikál. Jeżeli natomiast Jom Uhut Chan jako k’uhul Kaanul ajaw koronował władcę Buuk’ (Los Alacranes) w 561 roku n.e. – za życia wspomnianego K’ahk’ Ti’ Ch’ich’ – potwierdzałoby to, że władcy Kaanul najpierw przyjmowali tytuł k’uhul ajaw, a dopiero później kaloomte’.

A co z listą z waz dynastycznych Kaanul?

Wyniki badań w Chochkitam zdawałyby się wspierać hipotezę osadzenia sekwencji władców Węża znanej z waz dynastycznych w horyzoncie wczesnoklasycznym. Był to okres, kiedy dynastia Kaanul miała swoją siedzibę w Dzibanché. Korzenie dynastii miałby wywodzić się z preklasycznego Ichkabal, jednakże nadal pozostaje otwartą kwestią, czy K’ahk’ Ti’ Ch’ich’ Aj Saakil to rzeczywiście ten sam K’ahk’ Ti’ Ch’ich’: szesnasty władca z waz – przy wciąż nierozwiązanych niezgodnościach dotyczących pozostałych Węży z listy, szczególnie Yax Yop’aata. Każde nowe odkrycie przybliża nas do prawdy.

Kto załatwił Yax Mutal? – epigraficzny epilog

Przez ostatnie dekady różnie odczytywano wspólny herb dynastii kolejno panujących w Tikál. W roku 1993 David Stuart odcyfrował główny glif jako MUT. Dynastie nazywano więc Mutal, Mutul, Mutuul, Mutu’l albo Yax Mutal. Z upływem czasu coraz częściej poszeptywano jednak o wątłych przesłankach tej interpretacji. W 2022 roku zaproponowano nowe brzmienie patronimu Tikál, chociaż nie zostało ono finalnie zatwierdzone. O ile tytuł artykułu odnosił się do kwestii, czy w 562 roku n.e. Tikál zostało pokonane przez władcę Węża Jom Uhut Chana czy też przez K’ahk’ Ti’ Ch’ich’ Aj Saakila, którego dotąd uznawano za martwego w tym czasie, o tyle informacje z epigraficznego frontu zmieniły wydźwięk tytułu na lekko groteskowy. Wyglądało na to, że z Mutal po 29 latach chcą rozprawić się sami epigraficy. David Stuart w tekście opublikowanym na początku 2023 roku obstaje jednak przy swej poprzedniej interpretacji. Epigraficzna piłka w grze…

Przemek A. Trześniowski 13.0.9.17.2 11 Ik’ 15 Yax

Cykl “Królestwo Węża”:

1. Dwa gniazda Węży w okresie klasycznym

2.  Przeniesienie jaskini z Dzibanché do Calakmul

3. Wazy dynastyczne Kaanul

4. Kto załatwił Yax Mutal?

5. Największe piramidy Majów

Autor:

Przemysław Adrian Trześniowski – z wykształcenia informatyk, majanista, nurek jaskiniowy NACD i IANTD, instruktor nurkowania technicznego IANTD, jedyny w Polsce jaskiniowy archeolog podwodny. Po kilkunastu latach spędzonych na zarządzaniu wdrożeniami informatycznymi w branży telekomunikacyjnej poświęcił życie eksploracjom i archeologii. Zafascynowany Mezoameryką oraz archeologią Majów, jako niezależny badacz współpracujący z kilkoma ośrodkami naukowymi, uczestniczy w projektach archeologicznych w Meksyku, Gwatemali i Salwadorze, w przeszłości również w Polsce i w Peru (wysokogórska archeologia podwodna: [1], [2] i [3]). Na stałe rezydent Meksyku.

Więcej postów tego autora

 

Artykuł ten można bezpłatnie przedrukować, z częścią zdjęć, z podaniem źródła

Redakcja: A.B.

Korekta: A.J.

Okładka: Jadeitowa maska znaleziona w grobowcu 3 piramidy XV w Calakmul, należąca prawdopodobnie do jednej z żon Yuknoom Ch’eena II Wielkiego. Obecnie ekspozycja Museo Arqueologico de Campeche, Fuerte de San Miguel

fot. P.A.Trześniowski, edycja Archeowiesci.pl

Bibliografia:

Estrada-Belli F., Tokovinine A. (2022) Chochkitam: A New Classic Maya Dynasty and the Rise of the Kaanu’l (Snake) Kingdom, „Latin American Antiquity” 33 (4), s. 713–732, https://doi:10.1017/laq.2022.43

Estrada-Belli F., Tokovinine A. (2022) In Search of Kaanu’l Dynasty in Northeastern Peten: Recent Investigation at Chochkitam, 27th European Maya Conference, Kraków – (prezentacja).

Guenter S.P. (2002) Under a Falling Star: The Hiatus at Tikal, (thesis), Bundoora, Victoria: La Trobe University,

Hamann A. (2020) The Concept of Space in Classic Mayan, „Estudios Latinoamericanos” 40, s. [33]-59, https://doi.org/10.36447/Estudios2020.v40.art2

Martin S. (2020) Ancient Maya Politics: A Political Anthropology of the Classic Period 150–900 CE, New York: Cambridge University Press.

Martin S. (2017) Secrets of the Painted King List: Recovering the Early History of the Snake Dynasty, Maya Decipherement.

Martin S. (2013) Inside Emblem Glyphs: Tracking Royal Identies at Calakmul & Dzibanche, Penn Museum (Univeristy of Pennsylvania Museum of Archaeology and Anthropology) – prezentacja.

Martin S., Beliaev D. (2017) K’ahk’ Ti’ Ch’ich’: A new Snake King from the Early Classic Period, „The PARI Journal” 17 (3), s. 1–7

Martin S., Grube N. (2000) Chronicle of the Maya Kings and Queens: Deciphering the Dynasties of the Ancient Maya, London; New York: Thames & Hudson.

Martin S., Fialko V., Tokovinine A., Ramírez F. (2016) Contexto y texto de la Estela 47 de Naranjo-Sa’aal, Petén, Guatemala, (w:) B. Arroyo, L. Méndez Salinas, G. Ajú Álvarez (red.) XXIX Simposio de Investigaciones Arqueológicas en Guatemala, 2015 : Museo Nacional de Arqueología y Etnología 20 al 24 de Julio de 2015, vol. 2, Ciudad de Guatemala: Ministerio de Cultura y Deportes; Instituto de Antropología e Historia; Asociación Tikal, s. 615–628

Rohark J.S. (2019) The Dates on Lintel 3 of Dzibanché, Researchgate.net

Salazar Lama D. (2014) Aj K’an Witz. Montanas, antepasados y escenas de resurreccion en el friso de Balamku, Campeche, (praca magisterska), México: UNAM. 

Stuart D. (2023) Further Observations on the MUT Logogram, Maya Decipherement. 

Vepretskii S., Savchenko I., Viskanta Khokhriakova S. (2021) The Force Awakens: History and Politics of Early Kanu’l, 26th European Maya Conference, Bratislava.