Opiaty, kokaina i marihuana. Według danych Statista z 2021 to właśnie te trzy substancje są najbardziej popularnymi środkami psychoaktywnymi na świecie. Popkultura doprowadziła do tego, że ich zażywanie kojarzy nam się dzisiaj głównie z drugą połową XX wieku i funkcjami czysto rekreacyjnymi. Dane archeologiczne dostarczają nam jednak dowodów, które przeczą temu stwierdzeniu. Kiedy i w jakim celu substancje te zaczęto wykorzystywać w Europie. Cennych informacji w tym temacie dostarczają nam badania z XVII-wiecznego cmentarzyska przyszpitalnego w Mediolanie.
Krótka historia marihuany
Marihuana to susz roślinny roślin konopiowatych o właściwościach psychoaktywnych, które występują naturalnie w Azji Środkowej i w rejonie subkontynentu indyjskiego. W celu zmiany stanu świadomości jest ona najczęściej palona. Najwcześniejsze dowody na intencjonalne wykorzystywanie marihuany pochodzą z Pamiru i datowane są na 2500 lat temu. Jest to zestaw drewnianych kadzielnic, których ścianki posłużyło badaczom do zidentyfikowania obecności alkaloidów tetrahydrokannabinolu.
Domena publiczna
Marihuana była wykorzystywana w medycynie chińskiej i wedyjskiej w celu leczenia dolegliwości bólowych, nudności i poczucia niepokoju. Uważano również, że ma działania poprawiające apetyt i jakość snu. Miała również rozluźniać mięśnie i wywoływać uczucie euforii. Informacje o wyrobach ze związkami kannabinoidów znajdziemy także w tekstach greckich, asyryjskich i egipskich.
Marihuana i haszysz, czyli wyrobek zlepionej i sprasowanej żywicy konopi, pełnił także ważną rolę rekreacyjną w kulturze perskiej i arabskiej. W Europie marihuana „oficjalnie” była zakazana i uznawana za część domeny złych sił. Mimo tego marihuana cieszyła się dużym zainteresowaniem ze strony medyków, którzy dostrzegali jej lecznicze wartości w kuracji dny moczanowej, infekcji dróg moczowych, problemów okołoporodowych i w schorzeniach z utratą masy ciała. Ciekawe jednak, czy wydana w 1484 roku bulla papieska, która zakazywała wykorzystywania marihuany w całej katolickiej Europie, miała tak znamienne skutki, co chociażby nakaz bezwzględnego przestrzegania postu na ziemiach polskich w XVI wieku…
Krótka historia opiatów
Opiaty to substancje psychoaktywne opium, substancji otrzymywanej przez wysuszenie soku mlecznego z niedojrzałych makówek maku lekarskiego. Najwcześniejsze opisy o stosowaniu opium w celach znieczulających pochodzą z tekstów sumeryjskich i datowane są na drugą połowę czwartego tysiąclecia p.n.e. Dane archeologiczne wskazują jednak, że dowody na stosowanie opium w medycynie można cofnąć do szóstego tysiąclecia p.n.e.
Uprawa maku w zachodniej Europie jest związana z neolityzacją, zatem wielowiekowa tradycja stosowania tej silnie uzależniającej substancji jest pokłosiem przejścia na osiadły tryb życia i rozwoju rolnictwa.
Domena publiczna
Silnie uzależniające właściwości tej rośliny z czasem zaczęto wykorzystywać jako narzędzie oddziaływania na niemalże całe populacje ludzkie. Problem z epidemią opiatowców nie są domeną XX i XXI wieku, gdyż najwcześniej zarejestrowany na kartach historii przypadek dramatycznego wzrostu uzależnienia od opium datujemy na połowę XIX wieku. Wtedy też substancja pozyskiwana z opium stała się narzędziem wojny zastępczej w rękach Brytyjskiej kampanii Wschodnioindyjskiej. W odpowiedzi na drastyczne regulacje dynastii Qing godzące przecież w kolonialne interesy Imperium Brytyjskiego Europejczycy zdecydowali się na masowe wprowadzenie opium do obrotu na czarnym rynku, które to miało amortyzować skutki merkantylizmu i silnej nacjonalizacji rynku przez władców Państwa Środka. Efektem działań Brytyjczyków, dla których głównym orężem w kontekście tych wydarzeń był produkt pozyskiwany z maku lekarskiego był długotrwały kryzys Państwa Środka i wybuch dwóch wojen opiumowych.
© J.A. Staunton Batty, na licencji CC BY 4.0
Krótka historia kokainy
Kokaina jest jedynym środkiem psychoaktywnym z omawianego dzisiaj grona, które pochodzi z Nowego Świata. Jest to substancja pozyskiwana z liści krasnodrzewu pospolitego, określana jako koka. Jej wartości pobudzające były dobrze znane społecznościom rdzennym rejonu andyjskiego już co najmniej od trzeciego tysiąclecia p.n.e. Kokaina były niezwykle przydatna między innymi w terenach wysokogórskich, dzięki właściwościom znacznie poprawiającym wydolność jej użytkownikom.
Liście koki tradycyjnie są żute w celu wydzielenia się alkaloidów. Jednakże zastosowanie katalizatora, jakim jest wapno. Materiał ten wyraźnie zwiększa przyswajalność tej substancji psychoaktywnej. Europejczycy poznali kokainę w trakcie podboju Imperium Inków. Źródła pisane wskazują jednak na to, że przynajmniej początkowo Hiszpanie nie byli nią zainteresowani. Starym Świecie szczególnym zainteresowaniem cieszyło się wciąż stare, dobre złoto, srebro i tytoń – popyt na nie zdecydowanie przewyższał ten kokainowy i nie zachęcał do wprowadzenia do obrotu nowego towaru.
© Jo Hershey Selden Fund, na licencji CC0 1.0
Alkaloid kokainy został po raz pierwszy wyizolowany w 1859 przez Alberta Niemanna, w kolejnych dekadach XIX wieku substancja ta zyskiwała zaś (choć stopniowo) na popularności. Rozpowszechniła się między innymi w medycynie ogólnej, gdzie traktowana była jako istne panaceum. Warto przypomnieć tutaj również o tym, że pierwsze oryginalne butelki Coca-Coli faktycznie zawierały śladowe ilości wyciągu z liści koki.
Kokaina w swojej współczesnej formie wymaga obróbki poprzez zmiękczenie liści nawozem i mieszanie jej z rozpuszczalnikiem oraz sodą oczyszczoną. Współczesna nielegalna produkcja i handel tym narkotykiem jest dzisiaj jednym z głównych powodów destabilizacji i przemocy w całej Ameryce Łacińskiej.
Jak to się robiło w XVII-wiecznym Mediolanie
Ospedale Maggiore został założony w 1456 roku w Mediolanie z fundacji księcia Franciszka I Sforzy. W 1637 obok szpitala wzniesiono kościół Beata Vergine Annunciata wraz z przylegającym cmentarzem przyszpitalnym. W ramach tej miejskiej nekropolii skonstruowano także kryptę Ca’ Granda, która służyła za miejsce ostatecznego spoczynku pacjentów Ospedale Maggiore.
W XVII wieku szpital specjalizował się w leczeniu poważnych chorób panujących wśród najbiedniejszych mieszkańców Mediolanu. W tym okresie rozpoczęła się stopniowa zmiana w medycynie charakteryzująca się postępującą specjalizacją lekarzy i chirurgów. Polegała ona na odejściu od ogólnego leczenia chorób na rzecz bardziej specjalistycznego podejścia do przypadku i leczenia zindywidualizowanego. Na zmiany te nałożyły się również rewolucje w infrastrukturze szpitalnej, między innymi z wprowadzeniem zmian w systemie kanalizacji.
Domena publiczna
W celu oceny zdrowia pacjentów Ospedale Maggiore oraz identyfikacji przyczyn ich śmierci i ewentualnych znamion kuracji, badacze z Uniwersytetu w Mediolanie przeanalizowani szczątki zmarłych pochodzące z krypty przyszpitalnej Ca’Grande. zawierające pochówek zbiorowy pacjentów szpitala Ospedale Maggiore. Szczątki poddane analizie wydatowane zostały metodą radiowęglową na XVII wiek n.e. Naukowcy przeprowadzili swoje analizy zgodnie z międzynarodowymi standardami antropologii sądowej, które zostały opracowane dla szczątków współeczesnych i jednym z kluczowych elementów ich badań są analizy na obecność substancji psychoaktywnych.
Jak to się robiło w Ospedale Maggiore?
Analizy archeotoksykologiczne wykazały za to obecność wszystkich trzech wspomnianych substancji psychoaktywnych, przy czym wykluczono możliwość zaistnienia ewentualnych zanieczyszczeń, czyli kontaminacji.
Wyniki analiz toksykologicznych wskazały na obecność wszystkich trzech wspomnianych substancji psychoaktywnych na szczątkach zmarłych z krypty Ca’Grande. Najbardziej zaskakujące to fakt, iż w tak względnie wcześnie wydatowanym kontekście stwierdzono występowanie alkaloidów kokainy!
W XVII wieku Księstwo Mediolanu znajdowało się w strefie wpływów władców z Hiszpańskiej linii Habsburgów. Obecność w strefie wpływów imperium kolonialnego kontrolującego ówczesne zasoby światowe kokainy potencjalnie może tłumaczyć tak wczesne występowanie tej substancji w Mediolanie. Wydaje się jednak, że kokaina i jej właściwości były nieznane ówczesnym medykom. Przynajmniej takie wnioski płyną z lektury XVII-wiecznych farmakopei, w których brak jakichkolwiek wzmianek o stosowaniu kokainy w lecznictwie.
Badacze stwierdzili zatem, że ślady toksykologiczne tej substancji na szczątkach zmarłych mogą być związane raczej z nieoficjalnym spożywaniem liści koki, choć trudno tutaj określić, jaki przyświecał temu cel. Jednym wytłumaczeniem może być zażywanie jej w celach rekreacyjnych, drugim natomiast przeprowadzenie swoistych eksperymentów na pacjentach w celu praktycznego zweryfikowania właściwości egzotycznej rośliny.
Podobnie należy interpretować zapewne przypadek obecności alkaloidów marihuany na szczątkach z Ca’Grande. Pomimo znanych nowożytnym lekarzom właściwości leczniczych marihuany, także i tej substancji próżno szukać w oficjalnych farmakopeiach. Trudno zatem w tym przypadku sugerować wdrożenie eksperymentalnej terapii – w końcu właściwości suszu były w XVII wiecznej Europie już szeroko rozpoznane.
Iconographic Collections Wellcome Trust, na licencji CC BY 4.0
W zasadzie to jedynie opium wspominane było w oficjalnych rejestrach medycznych jako lek stosowany w uśmierzaniu bólu. Medycy wykorzystywali suszone ziarna maku lub gotowy roztwór opium z alkoholem określany terminem laudanum. Lek ten był wykorzystywany także jako środek koagulujący, przeciwkaszlowy i uśmierzający spazmy.
Jednym z interesujących przypadków zarejestrowania obecności opium, są szczątki zmarłego, u którego stwierdzono zmiany szkieletowe wskazujące na przebycie kiły trzeciorzędowej. Należą do nich zmiany na czaszce określane jako caries sicca, zmiany na powierzchni kości czołowych i ciemieniowych, rozległe przypadki zapalenia okostnej, oraz charakterystyczne wygięcie kości piszczelowej określane jako szablowate wygięcie piszczeli. Wielokrotnie zarejestrowano również u niego zaawansowane zapalenia szpiku kostnego. Te zmiany patologiczne są charakterystyczne nie tylko dla samej kiły, ale szeregu innych chorób wywoływanych przez bakterie z rodzaju Treponema. Wiele wskazuje zatem na to, że zarażony nieszczęśnik był wieloletnim pacjentem szpitala, a przynajmniej część z jego dolegliwości leczono lekami opartymi na opium.
Przypadek badań szczątków z krypty przyszpitalnej z Mediolanu nie tylko dostarcza zaskakujących dowodów na wczesne spożywanie kokainy w Europie, ale jest stosunkowo nowatorskim przykładem aplikacji metod toksykologicznych na materiale archeologicznym. Wydaje się to zatem bardzo obiecującą perspektywą badawczą. Natomiast w kontekście zmiany naszego rozumienia przeszłości, badania te jeszcze raz pokazują, że archeologia jest w stanie dotrzeć do obiektywnej prawdy i opowiedzieć o życiu dawnych ludzi znacznie dokładniej niż zostało to opisane w źródłach historycznych.
Autor: Adam Budziszewski
Redakcja: A.C.
Artykuł ten można bezpłatnie przedrukować, ze zdjęciami, z podaniem źródła
Na podstawie:
Giordano, Gaia, et al. “Papaver somniferum in seventeenth century (Italy): archaeotoxicological study on brain and bone samples in patients from a hospital in Milan.” Scientific Reports 13.1 (2023): 3390.
Giordano, Gaia, et al. “Forensic toxicological analyses reveal the use of cannabis in Milano (Italy) in the 1600’s.” Journal of Archaeological Science 160 (2023)
Giordano, Gaia, et al. “Forensic toxicology backdates the use of coca plant (Erythroxylum spp.) in Europe to the early 1600s.” Journal of Archaeological Science 170 (2024)
Indriati, Etty, and Jane E. Buikstra. “Coca chewing in prehistoric coastal Peru: dental evidence.” American Journal of Physical Anthropology: The Official Publication of the American Association of Physical Anthropologists 114.3 (2001): 242-257.
Ren, Meng, et al. “The origins of cannabis smoking: Chemical residue evidence from the first millennium BCE in the Pamirs.” Science advances 5.6 (2019)
Rivera, Mario A., et al. “Antiquity of coca-leaf chewing in the south central Andes: a 3,000 year archaeological record of coca-leaf chewing from northern Chile.” Journal of psychoactive drugs 37.4 (2005): 455-458.
Salavert, Aurélie, et al. “Direct dating reveals the early history of opium poppy in western Europe.” Scientific reports 10.1 (2020)