Tikál Hiatus: historia czasu upadku

Opowieść z Nizin Majów urwaliśmy w chwili wielkiego zwycięstwa Kaanul, dynastii panującej w owym czasie w Dzibanché (Quintana Roo, Meksyk) nad znienawidzonym od stuleci wrogiem, i śmierci ostatniego władcy Tikál z dynastii pochodzącej z Teotihuacán w 562 roku n.e. [vide: Tikál: Nowe rozdanie – Gwiezdne wojny]. Niespodziewana klęska, która rozpoczęła hiatus w Tikál. Czy na pewno były to czasy upadku i degrengolady? Zajrzyjmy po raz czwarty za obsydianową kurtynę.

Zagadkowa przerwa w konsekrowaniu stel

Hiatus w Tikál to trwający 135 lat okres pomiędzy 557 a 692 rokiem n.e., kiedy w tej wielkiej metropolii, znajdującej się w samym centrum dzisiejszego departamentu Petén w Gwatemali, nie wyświęcono ani jednej steli. Jako pierwszy zagadkową przerwę we wznoszeniu monumentów spostrzegł Sylvanus Griswold Morley, słynny archeolog-szpieg, którego działalność wywiadowczą na rzecz USA ujawniono dopiero po jego śmierci. Morley wiązał brak stel w latach 9.5.0.0.0–9.10.0.0.0 z ekspansją Tikál (w jego czasach z inskrypcji Majów odczytywano ze średnim lub mniejszym powodzeniem daty i uważano je za rejestr zdarzeń… na niebie). W 1974 roku Gordon Willey powiązał hiatus w Tikál ze zmierzchem potęgi Teotihuacán. Postawił tezę, że agonia środkowomeksykańskiego hegemona (około 550 roku n.e.) musiała w jakiś sposób osłabić jego główne majańskie centrum projekcji wpływu na Niziny Majów.

Klucz glifów otwiera drzwi do historii

Odszyfrowanie klasycznego pisma Majów i wielki rozkwit epigrafiki pozwoliły wejrzeć w historię dawnych Majów z perspektywy ich samych. Podczas realizowania projektów archeologicznych w Tikál znajdowano ślady podejmowanych tam inwestycji nawet w okresie hiatusu, jednak całościowo z wyników badań wyłaniał się niezrozumiały zastój. W 1986 roku Arlen Chase odkrył w Uxwitza’ (Caracol, Belize) ołtarz 21, opisujący triumf nad Tikál z perspektywy dynastii z Caracol, wcześniej sojuszniczo powiązanej z tym miastem. Dziś – dzięki postępom archeologii i epigrafiki – wiemy, że Morley się mylił. Wiley spekulował we właściwym kierunku, a historię upadku i odrodzenia Tikál możemy opisać coraz dokładniej za sprawą nowych odkryć, takich jak ostatnie w Chochkitam (vide: Królestwo Węża IV: Kto załatwił Yax Mutal?).

Fortuna kołem się toczy…

Hiatus… W 557 roku n.e. Wak Chan K’awiil, ostatni władca Tikál z potężnej dynastii wywodzącej się z odległego Teotihuacán, konsekrował stelę 17. Pięć lat później stracił życie z rąk Węży z Dzibanché, wspomaganych przez nowych sojuszników z Caracol – nie tak dawnych jeszcze hołdowników Tikál. Wraz z Wak Chan K’awiilem rozstał się z życiem jego syn, a teotihuacańska dynastia wygasła.

Archeolodzy często zadają sobie pytanie, dlaczego sukces Węży nie był ostateczny? Skoro w Tikál nastał hiatus, czemu dynastia Kaanul nie zainstalowała na tronie spolegliwych wasali?! Szczególnie Yuknoom Ch’een II Wielki, który w swym pakiecie lenników miał później boczną linię władców Tikál z Dos Pilas! Takiej próby mógł się podjąć jednak K’ahk’ Ti’ Ch’ich’ Aj Saakil, a wskazuje na to tajemniczy pochówek z Uaxacún – sąsiada Tikál. Na znalezionym tam naczyniu widnieje inskrypcja przedstawiająca K’inich Wayaan [K’ahk’??] Chan Yopaata jako boskiego władcę Tikál i… wasala K’ahk’ Ti’ Ch’ich’ Aj Saakila. (vide: Królestwo Węża IV: Kto załatwił Yax Mutal?). Plan najwyraźniej nie wypalił, skoro XXII boski władca Tikál znalazł spoczynek w Uaxactún…

Długie macki środkowomeksykańskiego hegemona

Hiatus Tikál, spowodowany klęską, jakiej miasto zaznało z rąk dynastii Węża – Kaanul w 562 roku n.e., pokrywa się z przejściem od wczesnego do późnego klasyku: z przemianą kulturową na Nizinach Majów związaną z poważnymi zmianami w ceramice, technologiach budowlanych czy zwyczajach pogrzebowych. Upadek Tikál i odrodzenie potęgi Kanuul mogły mieć wspólny, szerszy, panmezoamerykański kontekst, podobnie jak poprzednie wielkie zmiany na Nizinach Majów.

Jedna z nich to upadek Chi Cha’ – pierwszego wielkiego, organizmu państwowego Majów ze stolicą w El Mirador pod koniec okresu preklasycznego – połączony z nastaniem Nowego Porządku, którego kulturowym centrum było właśnie Tikál. Druga to entrada 378 roku n.e. – zbrojna interwencja zakończona osadzeniem syna władcy Teotihuacán na tronie Tikál i 28 hołdowników na tronach innych miast w Petén, być może wywołana niepomyślnym obrotem spraw dla środkowomeksykańskiej potęgi w Tikál. Trzecia to zmiana kulturowa w Tikál wywołana upadkiem dynastii Jatz’oom Kuya w Teotihuacán, powiązana również z rozpadem sieci sojuszy.

Co najmniej dwa z tych trzech poważnych zwrotów akcji miały silny i bezpośredni związek z Teotihuacán, a wliczając bitwę na schodach El Tigre – prawdopodobnie wszystkie. Łatwo założyć, że ostateczny upadek Teotihuacán wywołał czwartą zmianę tego kalibru.

Upadek dynastii czy upadek państwa?

Materiał archeologiczny – brak śladów inwazji w Tikál – sugeruje, że klęski z rąk Węży w 562 roku n.e. zaznał jedynie władca Wak Chan K’awiil, pojmany i złożony w ofierze przez zwycięskiego władcę Węża z Dzibanché, oraz teotihuacańska dynastia, której położono kres. Samo miasto splądrowane zostało jednak dopiero 9.11.4.5.14 6 Ix 2 K’ayab’ (16 I 657 roku n.e.) przez Yuknoom Ch’eena II, władcę Węża z Calakmul. Przyczyną geopolitycznych zmian na Nizinach Majów był upadek Teotihuacán – hegemona, który nawet jeśli nie był już dynastycznie powiązany z Tikál, mógł studzić wzrost potęgi ich największych i najgroźniejszych adwersarzy:– Węży. Jeden z najpoważniejszych zwrotów akcji w Mezoameryce.

Był ten hiatus czy nie?

 

Śmierć Wak Chan K’awiila w 562 roku n.e. i wytrzebienie teotihuacańskiej dynastii zakończyły okres prosperity Tikál – miasta będącego zarzewiem klasycznej cywilizacji na Nizinach Majów. Tikál nie zostało jednak przejęte, hiatus zaś nie oznaczał całkowitego zastoju ani rozkładu miasta. Inwestycje stały się rzadsze, ale ktoś pobudował potężną Templo V, pierwszą z wielkich piramid Tikál. Wyposażenie grobowe uległo zubożeniu, tak pod względem liczby, jak i jakości darów – z królewskich grobowców w Tikál zniknęły ludzkie ofiary, a ściany nie były malowane. Przebudowano jednak świątynie 5D-25 i 5D-27, dodano 5D-20 i 5D-21 na północnym akropolu, położono też nowy stiuk na tarasach: tam i na wielkim placu oraz na placu wschodnim, odnowiono Mundo Perdido. A pod koniec hiatusu, na zakończenie cyklu kalendarzowego, wyświęcono pierwszy kompleks podwójnych piramid, co stanowiło nowy i jak najbardziej monumentalny sposób celebracji obrotów kół czasu.

Nowinki w ceramice

Wczesnoklasyczny styl Manik (200–550 n.e.) przeszedł w późnoklasyczny Ik’ (550–700 n.e.). Nie była to jednak odosobniona zmiana. W sąsiednim Uaxactún wczesnoklasyczna faza Tzakol (200–550 n.e.) zastąpiona została późnoklasyczną Tepeu (550–850 n.e.). Clemency C. Coggins uważa, że zmiany miały charakter stopniowy i nowe rozwiązania stylistyczne w Tikál można było zaobserwować już wcześniej, za czasów Kaloomte’ Bahlama, Ix Yok’in i Wak Chan K’awiila, a faza Ik’ wyewoluowała w naturalny sposób z fazy Manik IIIb. Skończył się okres wczesnoklasyczny na Nizinach Majów.

Zagadkowa stela

Powszechnie uważa się, że kolejna stela w Tikál pojawiła się dopiero w 692 roku n.e. Stanley Guenter zwraca jednak uwagę na pewien kłopotliwy monument. Stela 8 z Tikál stanowi od dawna problemem dla epigrafików. Stylistycznie należy do serii stel Nowego Ognia, z władcą wyposażonym w kij – ikonografia wprowadzona po rozwodzie Tikál z Teotihuacán. Najbardziej przypomina stelę 7, konsekrowaną w 495 roku n.e., na której spoglądający w lewo Chak Tok Ich’aak II trzyma w drugiej ręce sakwę z kadzidłem pom. Obaj mają bujne nakrycia głów oraz podobne maski umocowane do pasa. Początkowo datowano więc stelę 8 na 9.3.2.0.0 7 Ajaw 8 Muwaan (497 rok n.e.). Byłby to jednak jedyny przypadek, gdy X.X.2.0.0 świętowano zakończenie cyklu. Imiona władcy nie przypominają Chak Tok Ich’aaka, a miesiąc haab’ nie wygląda na Muwaan. Nikolai Grube i Simon Martin zasugerowali zoomorficzny wariant miesiąca K’ank’in, jednak pociąga to za sobą założenie Guentera, że w haab’ popełniono błąd i zamiast 8 musiałoby być 3. Wtedy sponsorem steli mógłby być K’inich Waaw, XXIII władca Tikál, konsekrujący ją z datą 9.7.0.0.0 7 Ajaw 3 K’ank’in (8 XII 573 roku n.e.). Skracałoby to hiatus zdefiniowany w Tikál brakiem stel o 16 lat.

Nowa dynastia – K’inich Waaw

K’inich Waaw (pseudonim: Zwierzęca Czaszka) mógł być synem lokalnego szlachcica i księżniczki Tzutz Chan z niezidentyfikowanego wciąż miasta B’ahlam, leżącego gdzieś nieopodal rzeki Pasión, w południowo-zachodnim Petén. Na pozbawionym kontekstu, zrabowanym talerzu jego patronim, oznaczający królewską linię władców Tikál, opatrzony jest głową Boga Kukurydzy. To oznacza, że urodził się w Tikál. Wśród tytułów na talerzu wydobytym z jego grobowca znajduje się 14-te’ (14 drzewo lub 14 gałąź). Jeden z jego następców Yik’in Chan K’awiil również użyje tytułu 14-te’ na steli 5.

Gałęzie czy dynastie? Specyficzne tytuły w Tikál

Władcom Tikál w inskrypcjach umieszczonych na stelach zdarzało się podawać swą kolejność na tronie, licząc od Yax Ehb’ Xooka. Zrobił tak Siyah Chan K’awiil, tytułujący siebie XVI, a swego ojca Yax Nuun Ayiina XV władcą Tikál, na steli 31. Sponsorowana przez K’inich Waawa Waza Dynastyczna numeruje XI, XIII i XIV władcę Tikál. Te’ to kolejny tytuł związany z numerem dynastii albo jej gałęzią (w maaya te’ = drzewo), przy czym chodzi tu raczej o pochodzenie kosmologiczne, a nie genetyczne od Yax Ehb’ Xooka. Użył go Wak Chan K’awiil na steli 17 i Yax Nuun Ahinn I na przeedytowanej przez siebie rzeźbie Hombre de Tikál, a w obu wypadkach jest to 13-te’, oznaczające wspólną przecież dla nich dynastię, wywodzącą się od z Jatz’oom Kuya z Teotihuacán.

Niespodziewane pokrewieństwo z ambitnym generałem

Historia, nauczycielka życia, potrafi splatać wątki w dość zadziwiający sposób. Mocno zerodowana inskrypcja na piramidzie VI, która przywołuje Kaloomte’ Bahlama, przypisuje i jemu gałąź z numerem 14. Wynikałoby z tego, że nowa dynastia Tikál mogła być spokrewniona z ambitnym generałem i samozwańczym XIX władcą. Wyjaśniałoby to późnoklasyczną stelę 23 umieszczoną w miejscu pochowania Kaloomte’ Bahlama. Kompleks 7F-1 to przecież tylko jedna z licznych grup rezydencyjnych, niepołożony nawet blisko centrum Tikál.

Zwierzęca Czaszka

Jeśli przyjąć założenie Guentera odnośnie steli 8, K’inich Waaw określony jest jako u ti’ hu’n Ix Yok’in Yax Ehb’ Xook – co oznacza tytuł wysokiego urzędnika na dworze Ix Yok’in, znienawidzonej siostry Wak Chan K’awiila. Fakt, że dworzanin znienawidzonej siostry objął schedę po upadłym królu, obrazuje bezmiar jego niefortunnego końca. Szacunek wobec dawnej królowej K’inich Waaw okazał przez postawienie steli 6 u podnóża swej piramidy grobowej 5D-32-1. Innym dowodem przyjęcia go do rodziny jest wykonana dlań Waza Dynastyczna z Tikál. Wymienia ona władców z linii zakończonej entradą, a pomija XII władczynię, panią Unen B’alam, która mogła być lokalną protoplastką linii wywodzącej się z Teotihuacán. Alternatywnie mogło to oznaczać nawiązanie do władców pochodzących z szeregu wysokich dostojników Tikál, nie zaś z królewskiej krwi – Ix Yok’in, patronka K’inich Waawa, należała przecież do teotihuacańskiej dynastii.

Nie tak płynnie jak w ceramice…

K’inich Waaw wybudował pałac w północnej części Mundo Perdido, które odnowił. A to właśnie tu znajdowały się groby Chak Tok Ich’aaka I z rodziną, wymordowaną na ołtarzu entrady. Po zachodniej stronie jego piramidy stała ława tronowa z symbolem królewskiej maty kanjalab. Pochodzący z tego okresu depozyt PNT 10, znaleziony w piramidzie 5C-47, to między innymi masowy grób 12 osób. Dojście do władzy K’inich Waawa nie musiało być tak spokojne jak zmiana fazy Manik na Ik’.

Ekspansja w czasach upadku?!

Tikál zajęło kraj rzeki Pasión. W dniu 9.7.15.12.9 1 Muluk 12 Sotz’ (27 V 589 roku n.e.) K’inich Waaw zainstalował wasala B’alu’n Yokte’ K’uh na tronie Altar de Sacrificos. W niespełna cztery dekady po śmierci suwerena, na zakończenie trzeciej ćwiartki k’atunu 9.9.15.0.0 8 Ajaw 13 Kumk’u (24 II 628), B’alu’n Yokte’ K’uh wzniósł stelę 8, która przedstawia K’inich Waawa. Sprawował też kontrolę nad B’ahlam, miastem swojej matki, położonym gdzieś w tym regionie. Pewnie za jego czasów Tikál założyło w tym rejonie swą placówkę Dos Pilas – późniejsze gniazdo zaprzysięgłego wroga posługującego się glifem herbowym Tikál, lecz walczącego zaciekle po stronie tronu Węża. James Brady znalazł w tamtejszej jaskini pochodzące z tego czasu naczynie z glifem herbowym Tikál…

Grób na północnym akropolu

K’inich Waaw został pochowany około 595 roku n.e. w piramidzie 5D-32 (pochówek 195), której przednia fasada została w tym celu rozebrana, a nowa wersja budowli przesunięta w tył, tak aby symbolicznie spajała świątynię z całym północnym akropolem. Pod tą świątynią musiał znajdować się wcześniej grobowiec Sihyaj K’ahk’a… Szczątki K’inich Waawa zostały zalane mułem w wyniku procesów podepozycyjnych, co zachowało unikalne elementy wyposażenia grobowca: cztery drewniane figurki boga K’awiila pokryte stiukiem, pięknie rzeźbione drewniane panele, alabastrowe figurki i kryty stiukiem drewniany tron. Nadto w grobowcu znajdowała się misa z wodą, kosz z fasolą, pióropusz, pas i piłka do gry w pitz.

Ojciec królów

Choć nie mamy w tym czasie monumentów z Tikál, zachowały się one w zdominowanym przez ten ośrodek regionie rzeki Pasión. W dniu 9.9.0.0.0 (13 V 613 rok n.e.) w Arroyo de Piedra stela upamiętniła wstąpienie na tron władcy o imieniu K’inich Muwaan Jol (pięć lat później ktoś o tym samym imieniu będzie XXIV władcą Tikál), stela 18 w Altar de Sacrificos, zamówiona przez B’alu’n Yokte’ K’uh, i wspominana już stela 8 z portretem K’inich Waawa z Tikál oraz stela 9 na zakończenie k’atunu 9.10.0.0.0 (28 I 633 rok n.e.). Dlaczego brak monumentów w Tikál skoro występują w miastach podległych Tikál?

Ostry wschodni wiatr…

Sprawy na Nizinach Majów przybierały dla Tikál coraz gorszy obrót. Wiosną 595 roku n.e. Tiliw Man K’inich, władca Altún Ha, dominującego nad dzisiejszym Belize, pod sztandarem Nowego Porządku najechał konkurenta na południu: miasto Pusilhá. Armia najeźdźcy uległa jednak anihilacji, grobu Tiliw Man K’inicha zaś nigdy nie odnaleziono. O klęsce, co nie dziwne, wspomina tylko stela D z tego miasta. Zaowocowało to wykwitem monumentów w Lamanai, które przetrwało jeszcze upadek preklasycznej cywilizacji Majów i było naturalnym konkurentem Altún Ha do dominacji nad północnym Belize.

Klęska na zachodzie

Według inskrypcji z Lakam Ha’ w dniu 9.8.5.13.8 6 Lamat 1 Sip (24 IV 599), w cztery lata po klęsce Altún Ha na froncie wschodnim, armia Węży pod sztandarami Jom Uhut Chana (Świadka Niebios) zdobyła Palenque. Wąż wymieniony jest pod tym imieniem na schodach hieroglificznych domu C w pałacu Lakam Ha’ (Palenque). Jom Uhut Chan nie żył jednak od 26 lat, a na tronie od 20 zasiadał Uk’ay Kaan (Wijący Się Wąż / Syk Węża). W celebracji wiktorii w stolicy B’aakal – Lakam Ha’ (Palenque) brał udział Itzamnaaj B’ahlam II, boski władca Yaxchilan, co świadczy o zmianie strony na korzyść Kaanul. Nie był to koniec fatum królestwa B’aakal. Nadproże 4 z Bonampak wspomina klęskę, której armia B’aakal (Palenque) zaznała z rąk Yajaw Chan Muwaana I dnia 9.8.9.15.11 7 Chuwen 4 Sotz’ (17 V 603 roku n.e.). W 608 roku n.e. w Piedras Negras pojawiła się stela 25, obwieszczająca wstąpienie na tron Yo’nal Ahka I w dniu 9.8.10.6.16 10 Kib’ 9 Mak (18 XI 603 roku n.e.) – kolejny groźny wróg wrócił na scenę po pół wieku. Armia B’aakal (Palenque) zaatakowała Wak’aab’ i odebrała ważne dla siebie miasto w dniu 9.8.17.10.17 11 Kab’an 15 Muwan (1 I 611 roku n.e.) , a wtedy oko Węża ponownie skierowało się na zachód. Jednak już 9.8.17.15.14 4 Ix 7 Wo (8 IV 611) armia Kaanul po raz drugi zmiażdżyła Lakam Ha’. Tym razem z pewnością pod wodzą Uk’ay Kaana. Druga inwazja na Palenque zakończyła się śmiercią królewskiej pary i eksterminacją dynastii.

Tajemnicze fortyfikacje Tikál

…jak okopy z Wojny Secesyjnej

W 1966 roku Donald Callender odkrył rozległe konstrukcje ziemne, które rozciągały się wokół Tikál i przypominały okopy z wojny secesyjnej. Dennis Puleston i Donald Callender zmapowali 9,5 km umocnień położonych 4,6 km na północ od ruin, odkryli też odcinek podobnych prac ziemnych na południowym wschodzie, nieopodal Ramonal Chalpate – stanowiska satelitarnego Tikál. Jay Silverstein znalazł kolejny wał na południowym zachodzie. Timothy Murtha i Horacio Martínez Paiz przeszli nim 3 km, zanim stracili konstrukcję z oczu. Konstrukcje wokół Tikál przypominały fortyfikacje: wgryzające się w skałę macierzystą na średnio 3 m głębokości i 3,5 m szerokości, z przedpiersiem usypanym z wybranego materiału. Szańce wpasowano między bagna i rozlewiska – naturalne fortyfikacje na Nizinach Majów. W tamtych czasach wciąż kłóciło się to jeszcze z wizją pokojowej cywilizacji. Podobnie jak wcześniej w Becán. Ceramolog Robert Fry określił je jako wczesnoklasyczne.

Jeśli fortyfikacje, to nieukończone…

Począwszy od 2003 roku, analizą konstrukcji zajął się David Webster. Ten sam, który badał wcześniej preklasyczne majańskie umocnienia w Becán. Mapowanie z użyciem systemu informacji geograficznej (ang. geographic information system, GIS) pozwoliło potwierdzić istnienie wału północnego o łącznej długości konstrukcji 11,7 km (z przerwami 13,6 km) oraz o długości 3,2 km w okolicach Ramonal Chalpate. W przerwie między wałem północnym a zachodnim mieści się szerokie rozlewisko – bajo. Zespół Webstera zsumował łączną długość odkrytych konstrukcji ziemnych, wyszło 24,6 km. Już wcześniej wyliczono, że w prace trzeba było zaangażować 20–28 tysięcy ludzi, a z wydobytego materiału dałoby się zbudować 13 wielkich piramid rozmiaru Templo I! David Webster zwraca uwagę, że jeśli rzeczywiście miały to być fortyfikacje, nie zostały nigdy ukończone. Umocnienia czy nie, było to niewątpliwie przedsięwzięcie gigantyczne. Pozostają pytania bez odpowiedzi: kto, kiedy i po co?

Gdzieś na przełomie wczesnego i późnego okresu klasycznego

Niestety, nie znaleziono próbek odpowiednich do wiarygodnych datowań radiowęglowych, pozostają nam zatem datowania pośrednie. William Haviland precyzował wcześniejszą wczesnoklasyczną konstrukcję umocnień na koniec fazy Manik: przypisał je Wak Chan K’awiilowi. Stanley Guenter uważa, że fortyfikacje budowali K’inich Muwaan Jol II i Nuun Ujol Chahk. Zespół Davida Webstera podsumował jednak trzy znalezione depozyty. Najstarsze fragmenty ceramiki odkryte w trakcie badań umocnień są datowane na późny okres preklasyczny (Sierra), drugi depozyt to wczesnoklasyczna faza Manik (Aguila Orange), trzeci pochodzi z przełomu faz Imix i Ik’ (Encanto Striated, około 700 roku n.e) – czas, kiedy Tikál nie miało się już kogo obawiać…

Prace umocnieniowe w okresie hiatusu Tikál?

O ile przyjmiemy wersję, że są to nieukończone fortyfikacje, mogły się one przydać dowolnemu z władców Tikál, od Wak Chan K’aawila aż po Nuun Ujol Chahka. Usytuowanie umocnień pokazuje, że głównym przedmiotem troski budowniczych były farmy uprawne i domy zwykłych ludzi, którzy żywili miasto, a nie monumentalna architektura w centrum. Z tego również powodu zespół Webstera uważa obecnie, że był to system filtracji i kolekcji wody. Możliwe, że tych zakrojonych na szeroką skalę konstrukcji nie zbudowano w jednym czasie, a ich lokalizacja związana była z kierunkami najbardziej prawdopodobnych ataków ewentualnych agresorów. Okopy, zamiast piramid, pasują z pewnością do okresu nazywanego – być może w wyniku niezrozumienia – hiatusem. Fortyfikacje nie pomogły Wak Chan K’awiilowi pojmanemu w 562 roku n.e. ani Nuun Ujol Chahkowi, który gdy sięgnął po koronę, sprawił, że Tikál zostało otoczone przez wrogów już z czterech stron. W 657 roku uciekł on z Tikál i schronił się Sak Pa’, pozwalając Yuknoom Ch’eenowi II na splądrowanie miasta.

Wojna braci – rozłam dynastii Tikál

Nuun Ujol Chahk i Bajlaj Chan K’awiil byli synami K’inich Muwaan Jola II – XXIV władcy Tikál, którego znamy tylko z inskrypcji na panelu 6 w zbuntowanym Dos Pilas oraz z rozbitego naczynia. Po śmierci ojca obaj musieli zgłosić swe pretensje do tronu. Bajlaj Chan K’awiil przebywał jednak w Dos Pilas, centralnym punkcie projekcji siły Tikál w rejonie Petexbatún. W 648 roku n.e. pod Sakha’al pokonał armię z Tikál i wziął ważnych jeńców, jednak na tronie Tikál zasiadał już jego brat.

Wąż objął zwojami wszystkich

Zwaśnionych braci pogodził na krótko na swój sposób Yuknoom Ch’een II Wielki, władca Węża z Calakmul, bratobójca, autor bezprecedensowego przeniesienia świętej jaskini Kaanul z Dzibanché do Calakmul i protoplasta nowej, późnoklasycznej wersji dynastii Węża – Kaanul. W 650 roku n.e. pobił Bajlaj Chan K’awiila w Dos Pilas, a w 657 wygonił Nuun Ujol Chahka z Tikál. Gdzieś przed 662 rokiem n.e. obaj pretendenci do tytułu boskiego władcy Mutal/Mutul/Kukul musieli stawić się w Yaxhá na ceremonii preakcesyjnej Yuknoom Yich’aak K’ahk’a II, następcy tronu Kaanul, co pokazuje potęgę Yuknooma jako władcy świata. O ile Nuun Ujol Chahk pozostawał problemem, zhołdowany Bajlaj Chan K’awiil stał się najwierniejszym poplecznikiem tronu Węża.

Fortuna kołem się toczy

Tikál zaatakowało później Dos Pilas w 672 roku n.e. i odzyskało kontrolę nad regionem Petexbatún na jakieś pięć lat. Bajlaj Chan K’awiil salwował się ucieczką, wpierw do Chahknaah, skąd w rok później wygonił go Nuun Ujol Chahk, który spalił wówczas to i dwa inne miasta. Bajlaj Chan K’awiil zbiegł wtedy do Hixwitz (Zapote Bobal), miasta wasalnego Kaanul. Armia Węży pobiła wojska Tikál w 677 roku n.e. w Pulil, co umożliwiło Bajlaj Chan K’awiilowi powrót na tron Dos Pilas. W 679 roku n.e. Bajlaj Chan K’awiil samodzielnie zgromił Nuun Ujol Chahka – wziął do niewoli Nuun Bahlama, jednego z jego dowódców. Być może zdobył na krótko tron Tikal, ale na pewno nie zdołał go utrzymać. Swym potomkom zapewnił jednak godny los, a w każdym razie córce. Osadzona przez Yuknooma II Wielkiego na tronie Sa’al (Naranjo) pani Ix Wak Jalam Chan to córka Bajlaj Chan K’awiila! Linia władców Dos Pilas była wierna Kaanul aż do końca dynastii Węża: prowadziła armie przeciw Tikál w każdej wojennej potrzebie.

Tikál – pobite, ale nigdy podbite (Brak dowodu nie jest dowodem braku)

Pomimo klęski Wak Chan K’awiila i wytępienia dynastii z Teotihuacán, panującej w Tikál, miasto zachowało niepodległość i miało dość sił, aby nadal dominować w regionie, a nawet dokonać ekspansji na południu. Wznoszono budowle, odnowiono też spory obszar ceremonialnej części miasta. Brak stel z tego czasu nie musi wcale oznaczać, że nigdy ich nie było. Skoro pojawiały się w miastach zależnych w rejonie rzeki Pasión, dlaczego nie w Tikál?! Miasto było złupione przez armię Yuknoom Ch’eena II, najpotężniejszego władcę Węży, w 657 roku n.e. Być może wtedy najnowsze stele z Tikál spotkał ten sam los co zaginione monumenty z Dzibanché, Calakmul i Becán? Węże wiedzieli z pewnością, co to jest polityka historyczna.

Jak to się robi w Calakmul?

Gdy Yuknoom Ch’een II Wielki pojmał swego brata, w Dzibanché zostało tylko kilka sprofanowanych przedstawień. Z Calakmul, – po przeniesieniu tam stolicy Kaanul przez Yuknoom Ch’eena II – zniknęły wszystkie stele dynastii poprzedzającej panowanie Węży, oprócz trzech pogrzebanych we wnętrzach piramid. W Becán, zajętym prawdopodobnie przez Węży jeszcze w V stuleciu, znaleziono jedynie kilka odartych z glifów kamieni (miasto pozbawione inskrypcji cierpi po dziś dzień, ignorowane przez główny strumień badań nad historią Majów, opierający się teraz w głównej mierze na epigrafice). Zwycięskie armie unosiły z pewnością trofea, w tym również zaklętą w kamieniu propagandę pokonanych. Świadczą o tym najlepiej słynne schody hieroglificzne z Naranjo vel. z Caracol [vide: Królestwo Węża II: Przeniesienie jaskini z Dzibanché do Calakmul]. Odpowiedzi na nurtujące nas pytania, musimy szukać dalej.

Koła kręcą się dalej…

Yuknoom Ch’een II Wielki, mieniący się panem Starego i Nowego Porządku – władcą Chi Cha’ i Wite’ Naah – kilka razy pokonał i raz splądrował Tikál, jednak nigdy nie zawłaszczył sobie nad nim władzy. Mimo że kontrolował władców z tej samej linii krwi sprawujących władzę w Dos Pilas. Było to najpoważniejsze strategiczne niedociągnięcie tego największego spośród majańskich władców okresu klasycznego. W 692 roku n.e., w 135 lat po steli Wak Chan K’awiila, Jasaw Chan K’awiil I konsekrował stelę 30 oraz ołtarz 14 w Tikál, co formalnie zakończyło hiatus w tym ośrodku. Znamy je, bo stopa najeźdźcy nigdy więcej nie stanęła już w Tikál…

Przemek A. Trześniowski 13.0.10.5.13 12 Ben 6 K’ayab’

Autor: Przemysław Adrian Trześniowski – z wykształcenia informatyk, majanista, nurek jaskiniowy NACD i IANTD, instruktor nurkowania technicznego IANTD, jedyny w Polsce jaskiniowy archeolog podwodny. Po kilkunastu latach spędzonych na zarządzaniu wdrożeniami informatycznymi w branży telekomunikacyjnej poświęcił życie eksploracjom i archeologii. Zafascynowany Mezoameryką oraz archeologią Majów, jako niezależny badacz współpracujący z kilkoma ośrodkami naukowymi, uczestniczy w projektach archeologicznych w Meksyku, Gwatemali i Salwadorze, w przeszłości również w Polsce i w Peru (wysokogórska archeologia podwodna: [1], [2] i [3]). Rezydent Meksyku.

Seria artykułów o Tikál powstała dzięki prywatnemu mecenatowi „Na żagle z Hołkami” w Belize.

Bibliografia:

Culbert P.T., Kosakowsky L.J. (2019) The Ceramic Sequence of Tikál: Tikál Report 25B, Philadelphia: University of Pennsylvania Museum of Archaeology and Anthropology.

Fry R.E. (2003) The Peripheries of Tikál, (w:) J.A. Sabloff (red.) Tikál: Dynasties, Foreigners, and Affairs of State, Santa Fe: School of American Research Press, 143–170

Guenter S.P. (2002) Under a Falling Star: A Hiatus at Tikál, (thesis), Bundoora (Victoria, Australia): La Trobe University.

Haviland W. (2003) Settlement Society and Demography of Tikál, (w:) J.A. Sabloff (red.) Tikál: Dynasties, Foreigners, and Affairs of State, Santa Fe: School of American Research Press, 111–142

Martin S. (2020) Ancient Maya Politics: A Political Anthropology of the Classic Period 150–900 CE, New York: Cambridge University Press.

Martin S., Beliaev D. (2017) K’ahk’ Ti’ Ch’ich’: A New Snake King from the Early Classic Period, „The PARI Journal” 17 (3)

Martin S., Grube N. (2008) Chronicle of the Maya Kings and Queens: Deciphering the Dynasties of the Ancient Maya, London: Tames & Hudson.

Martínez H., Webster D., Murtha T., Silverstein J., Straight K., Montepeque I. (2004) Reconocimiento en la periferia del sitio arqueológico de Tikál: Los Terraplenes Norte, Oeste y Este, nuevas exploraciones y perspectivas, (w:) J.P. Laporte, B. Arroyo, H. Escobedo, H. Mejía (red.) XVII Simposio de Investigaciones Arqueológicas en Guatemala, 2003, Guatemala: Museo Nacional de Arqueología y Etnología, 659–664

Puleston D., Callender D.W. (1967) Defensive Earthworks at Tikál, „Expedition” 9 (30), 40–48

Silverstein, J. Webster, D., Martinez, H., Soto A. (2009) Rethinking the Great Earthwork of Tikal, „Ancient Mesoamerica” 20, 45–58

Tokovinine A. (2008) Lords of Tikál: Narratives and Identities, Peabody Museum of Archaeology and Ethnology, Harvard University.

Webster D., Murtha T., Straight K., Martínez H., Terry R., Burnett R.L., Sweetwood R.V., Alvarado W., Montepeque I., Silverstein J. (2006) Nuevos trabajos e interpretaciones de los terraplenes de Tikál: Segunda temporada de campo, (w:) J.P. Laporte, B. Arroyo, H. Mejía (red.) XIX Simposio de Investigaciones Arqueológicas en Guatemala, 2005, Guatemala: Museo Nacional de Arqueología y Etnología, 752–760

Webster D., Murtha T., Martínez H., Silverstein J., Straight K., Montepeque I. (2003) Informe final del Proyecto Estudio de las Fortificaciones Arqueológicas de Tikál, Guatemala: Universidad de Pennsylvania-USAC-IDAEH.

Webster D., Silverstein J., Murtha T., Martinez H., Straight K. (2004) The Tikál Earthworks Revisited, „Occasional Papers in Anthropology” (28), Pennsylvania State University.

 

Tekst powstał w ramach dofinansowania IDUB, projektu “Popularyzacja badań Katedry Archeologii Ameryk na Wydziale Archeologii”