Królestwo Węża I: Dwa gniazda Węży w okresie klasycznym

Pochodzenie dynastii Kaanul i jej dokonania budzą wciąż wiele emocji pośród majanistów. Wczesna historia Węży – najpotężniejszej dynastii Majów późnego okresu klasycznego (550–909 n.e.) – rozmywa się w skąpym materiale epigraficznym: poszarpanych inskrypcjach, żmudnie odkrywanych w ramach wykopalisk, często trudnych do powiązania z przyjętymi powszechnie teoriami. Inskrypcjach, z których raz po raz wyłaniają się dowody przeczące wcześniejszym ustaleniom. Koronnym przykładem są dekady poszukiwań gniazda dynastii Węża, uwieńczone w 1994 roku jego umiejscowieniem w Calakmul i odkryciem w ledwie kilka miesięcy później, że Kaanul w epoce klasycznej miała nie jedną, a dwie kolejne stolice… Skąd w ogóle wiadomo, że istniała kiedyś taka dynastia jak Kaanul?

Dlaczego tak mało wiemy o przeszłości Majów?

Klasyczna kultura Majów upadła w X wieku n.e., co podsumowało okres trwającego jakieś 700 lat złotego wieku powszechną katastrofą. Nie wiemy z całkowitą pewnością, czy nastąpiło to w wyniku wojen, degradacji środowiska czy wzrostu obcych wpływów, których ślady znajdujemy w imionach i strojach władców. Wiemy natomiast, że doszło do upadku społecznego systemu wartości. Ludzie odwrócili się od swoich panów i opuścili miasta południowych Nizin Majów – tętniące serca ich cywilizacji przez tak długi czas…

Wraz z upadkiem zginęła wiedza. Przestano wznosić monumentalną architekturę – piramidy, boiska – zanurzoną po szczyty w przebrzmiałej kosmologii. Przestano używać kalendarza w jego pełnej formie, zliczającej dni od początku świata w Długiej Rachubie, wzbogaconej suto innymi kołami czasu: 260-dniowym tzolk’in, 365-dniowym haab’, cyklami władców nocy, lunacji czy 819-dniowym. Przestano wyświęcać stele – sławić przewagi boskich władców, bo… nie było już boskich władców. Świat zmienił się bezpowrotnie, a porzucone miasta przejął we władanie gęsty tropikalny las. Po podboju, który nadszedł dopiero za pół tysiąca lat, utracono znajomość pisma Majów. Znamienne, że w ledwie kilka dekad po konkwiście najeźdźcy mieli problem z przypisaniem autorstwa tajemniczych budowli potomkom Majów, zdegradowanym do roli tanich wyrobników. Budowniczych piramid szukano wśród Atlantydów, Hindusów, czy nawet pośród zaginionego plemienia Izraela. Wszędzie tylko nie tu – wśród tych podbitych, upodlonych i eksploatowanych do granic możliwości ludzi.

Archeologia Mezoameryki pozwoliła na przywrócenie Majom ich wspaniałego klasycznego i preklasycznego dziedzictwa. Jednak dopiero epigrafika Majów umożliwiła odkrywanie na nowo zapomnianej historii. Po pierwszych niepowodzeniach – ukoronowanych zaledwie rozpoznaniem mezoamerykańskich cyfr przez Constantina Rafinesque’a w 1832 roku i złamaniem kodu systemu liczbowego oraz uchyleniem szpalt majańskiego kalendarza przez Ernsta Föstermanna w 1894 roku – przez długie dziesięciolecia XX wieku odczytywano jedynie daty na monumentach. Dopiero rozszyfrowanie pisma Majów w drugiej połowie XX stulecia pozwoliło wejrzeć głębiej w ich nieznaną historię, poznać władców, odkrywać nazwy zrujnowanych miast. Kiedy w 1958 roku Heinrich Berlin wyróżnił pośród majańskich hieroglifów toponimy – glify lub bloki glifów oznaczające miejsca – i spróbował przyporządkować je miastom, glif z głową węża opatrzył krótką notką: „miejsce, którego nie znam”. Tak zaczęły się łowy zaginionej ponad tysiąc lat temu tajemniczej stolicy Kaanul.

Enigmatyczne stanowisko Q

W 1968 roku Thomas Barthel odkrył na steli A w Copán, że glif z głową węża symbolizuje jeden z czterech kosmologicznych biegunów majańskiego uniwersum. Stolica jednej z czterech najważniejszych potęg w klasycznym świecie Majów, obok Copán, Tikal i Palenque (Na północy Nizin Majów zdarza się, że zamiast Oxwitik, czyli Copán, wskazywane jest Cobá, a na zachodzie,w miejsce Copán mogło pojawić się Popo’, czyli Tonina, jednak zawsze wśród czterech potęg było miejsce Kaanul i Tikal). Majaniści nie mieli jednak pojęcia, gdzie mogło się znajdować czwarte wielkie miasto. W literaturze zostało ono zatem określone jako stanowisko Q, od hiszpańskiego „Que?”. Calakmul było mocnym kandydatem – olbrzymie miasto pozostające długi czas bez toponimu. W 1973 roku Joyce Marcus zaproponował więc powiązanie glifu głowy węża z bezimiennymi ruinami Calakmul. Do tego dnia jednak i przez kolejny k’atun nie natrafiono na ani pół glifu z głową węża w tamtejszych ruinach. Wzmianki o Kaanul znajdowane były za to „wszędzie indziej, tylko nie tu”. W tym samym roku Floyd Lounsbury zauważył, że toponimy są częścią arystokratycznych tytułów…

Uxte’tuun i Chiiknahb’

W 1974 roku Jeffrey Miller odczytał imię jednego z władców dynastii Węża – Yuknoom Yich’aak K’ahk’. Pięć lat później Peter Mathews rozpoznał, dzięki temu i pewnej pozbawionej kontekstu inskrypcji, datę urodzenia tego władcy na steli 9 z Calakmul – ogromnej płycie z łupków, ściągniętej prawdopodobnie aż z okolic Caracol w Górach Maya. Paradoksalnie Mathews nie wierzył, że Calakmul to stolica Węża. Ponieważ ta data urodzenia znana była z jeszcze innego monumentu, którego pochodzenie Ian Graham wywiódł w 1988 roku z Waka (El Perú), stało się ono silnym kandydatem na stanowisko Q. W uznaniu Waka za nie przeszkadzała jednak cała masa pozbawionych kontekstu, skradzionych monumentów krzyczących glifami z głową węża do archeologów. Przez scenę przewinęło się zatem wielu innych kandydatów. W 1994 roku David Stuart i Stephen Houston zidentyfikowali za to dwa toponimy związane z pewnością z Calakmul: Uxte’tuun i Chiiknahb’. Kto myślał, że w wypadku Węży cokolwiek może być proste?

Niespodziewana nominacja

Ostatecznie stanowiskiem Q – dzięki największej liczbie inskrypcji z glifem Węża znalezionych in situ, z którego pochodziła większość zrabowanych monumentów, znajdujących się w obiegu kolekcjonerskim, odnoszących się do dynastii Kaanul – okazało się niepozorne La Corona. Stanowisko archeologiczne odkryte przez Iana Grahama i Davida Stuarta dopiero w trzy lata później, w 1997 roku, w przepastnych lasach Petén, w Gwatemali. Niewielkie, lecz niegdyś pełne epigraficznych i ikonograficznych dzieł sztuki Sak Nikte’ (Biała Lilia Wodna) – jak wywnioskowano później, ważna placówka dynastii Węża, nie dość odległa od antagonistycznego Tikal. Na tronie Sak Nikte’ (La Corona) od 520 roku n.e. trzykrotnie zasiadały wężowe księżniczki. Dzięki mezaliansom z lokalnymi władcami zapewniały kontrolę i lojalność ośrodka, która trwała aż do 750 roku n.e., kiedy „ambasadę” Kaanul w Sak Nikte’ rytualnie zamknięto i przekształcono w muzeum.

Gniazdo Węży w Calakmul?

Odkryte toponimy Uxte’tuun i Chiiknahb’ pojawiały się obok glifu Węża w kwiecistych tytułach trzech władców Węży: Yuknoom Ch’een, Yuknoom Yich’aak K’ahk’ i Yuknoom Took’ K’awiil. A ponadto w inskrypcjach na terenie Calakmul, które wyszły na światło dzienne po dwóch sezonach intensywnych wykopalisk w latach 1993–94, prowadzonych przez Ramóna Carrasca Vargasa. Stolicą dynastii Węża mianowano zatem Calakmul. To jednak nadal nie koniec ani nawet początek końca problemów. Używanie aż trzech glifów herbowych (toponimów) dla jednego miejsca czy osoby rodziło wiele pytań. W Calakmul odkryto również stele, na których władcy używający toponimów Uxte’tuun i Chiiknahb’ pieczętowali się dodatkowo glifem herbowym – Suutz’, Nietoperzem.

Prawdziwą sensację wzbudziły jednak wydarzenia z 1994 roku. Ledwie kilka miesięcy po tym jak odtrąbiono sukces związany z ustaleniem, że stolicą dynastii Węża musiało być Calakmul, Enrique Nalda Hernández odkrył schody hieroglificzne w odległym o 126 km od Calakmul Dzibanché. Schody te zawierały aż sześć inskrypcji k’uhul Kaanul ajaw – boski władca Węża. Do tego każda związana była ze znajomo brzmiącym imieniem Yuknoom Ch’een i wzbudzała popłoch wśród epigrafików. Glify-toponimy z głową węża znaleziono wkrótce w – pobliskich Dzibanché – Pol Box, El Resbalón, a nawet daleko na północy w Yo’okop, niedaleko Cobá, na dalekiej północy półwyspu Jukatan. Wszystkie wczesnoklasyczne…

Gniazdo Węży w Dzibanché?

W Dzibanché nie przetrwała ani jedna stela (w Calakmul jest ich 120), znaleziono jednak kilka królewskich grobów, a w jednym z nich artefakt, który identyfikował złożonego tam arystokratę.  Był to Jom Uhut Chan – boski władca Węża – nazywany przez lata, kiedy nie potrafiono jeszcze odczytywać jego imienia, Świadkiem Niebios. Daty w tzolk’in i haab’ z schodów hieroglificznych zgrzytały. Nie pozwalały w żaden sposób wpasować się w Długą Rachubę. Na pięć rozpoznanych jedynie 5 Chikchan 3 Yaxk’in odpowiada znanym, rządzącym kalendarzami Majów regułom. Ponieważ ikonograficznie przedstawienia pasują do IV wieku n.e. (najbliższe stylistyczne porównanie to stela 19 z Uaxactún, konsekrowana w 357 roku n.e.), możliwe daty to 8.14.17.5.5 (334 rok n.e.) lub 8.17.10.0.5  (386 rok n.e.) – 250 lat przed koronacją Yuknooma Ch’eena w Calakmul. Przetrwał również sprofanowany monument 16, wspominający władcę o imieniu Yax Yopa’at, który być może pojawia się na inskrypcjach w… Cobá. Daje to pojęcie o zasięgu wpływów dynastii Kaanul już w okresie wczesnoklasycznym.

Nowe odkrycia pogrążyły majanistów w zadumie: ślady z Dzibanché były wczesnoklasyczne, znacznie starsze od późnoklasycznych z Calakmul. Imię Yuknoom Ch’een musiało powtarzać się w dynastii, zwłaszcza że rozpoznano je również na tak zwanych wazach dynastycznych (o których w kolejnym artykule), poprzedzających władców, którzy na pewno panowali przed Yuknoomem Ch’eenem z Calakmul, gdzie kolejne dekady wykopalisk nie pozwoliły dotrzeć do wzmianki o jakimkolwiek wczesnoklasycznym władcy Kaanul. Wykopana w 1994 roku z czeluści wielkiej piramidy w Calakmul stela 114, konsekrowana w 435 roku n.e., nosi patronim Suutz’, toponim Chiiknab ahau oraz tytuł kaloomte’. Nietoperz zamiast Węża jest też na steli 43, wyświęconej w 514 roku n.e. i podobnie pogrzebanej. Glif Nietoperza w połączeniu z tytułem kaloomte’ znaleziono w Uxul, 32 km na południowy-zachód od Calakmul z datą 632 n.e., a dwa kolejne w odległym o 35 km na południowy-wschód Naachtun. Coś tu było nie tak…

Dwie stolice Kaanul

Odwołania do władców Kaanul – tych z Chiiknab’ w Uxte’tuun – pojawiają się na Nizinach Majów dopiero po 631 roku n.e., a samo Calakmul zostało oczyszczone z wczesnoklasycznych stel poprzedzających najwyraźniej panowanie Węży. Zmuszało to do przyjęcia założenia, że jakimś cudem Kaanul mieli nie jedną, ale dwie stolice. Przeczyło to ustalonemu obrazowi Majów jako związanych raz na zawsze z ziemią, na którą u początku czasów wyszli na świat ich przodkowie ze świętej jaskini pochodzenia. Co miało wyjaśniać, dlaczego zamiast ekspansji terytorialnej budowali jedynie sieci wpływów. Obraz ten widać również w mowie – w inskrypcjach najważniejszą kosmologicznie część miasta-państwa określano jego jaskinią. Zagadkę tę rozwiązano relatywnie niedawno. Po kolejnych dekadach badań w różnych miejscach i po złożeniu z fragmentów wielu kamiennych artefaktów, rozrzuconych po stanowiskach Naranjo, Xunantunich, Ucanal i Caracol, jednej wielkiej, być może najciekawszej, inskrypcji dotyczącej historii Majów okresu późnoklasycznego.

Przemek A. Trześniowski 13.0.9.16.19 8 Kawak 12 Yax

Artykuł ten można bezpłatnie przedrukować, z częścią zdjęć, z podaniem źródła

Na część drugą zapraszamy za 2 tygodnie!

Okładka: Jadeitowa maska władcy z dynastii Węża (Kaanul), wydobyta z królewskiego grobowca na szycie piramidy VII, w Calakmul, artefakt na ekspozycji Museo de Arquitectura Maya Baluarte de Nuestra Senora de la Soledad

© P.A. Trześniowski, edycja Archeowiesci, na licencji CC BY-NC-SA 4.0

Bibliografia dostępna tutaj

Więcej postów tego autora

Cykl „Królestwo Węża”:

1. Dwa gniazda Węży w okresie klasycznym

2.  Przeniesienie jaskini z Dzibanché do Calakmul

3. Wazy dynastyczne Kaanul

4. Kto załatwił Yax Mutal?

5. Największe piramidy Majów

Redakcja: A.B.

Korekta: A.J.