Nowa dynastia Tikál (Petén, Gwatemala), początkowo obnosząca się dumnie swym zagranicznym pochodzeniem, wsiąknęła w lokalny świat i kulturę Majów. Po ledwie dwóch pokoleniach nastąpił tam odwrót i całkowite odrzucenie motywów rodem z Teotihuacán, położonego w dolinie Meksyku. Jest to o tyle zadziwiające, że w Copán (Honduras) nigdy nie zaprzestano odwoływania się do środkowomeksykańskiego dziedzictwa. Szersza perspektywa i porównanie danych z innych obszarów Mezoameryki każe nam zastanowić się, czy i ta zmiana nie zaszła pod wpływem zewnętrznych czynników.

Gdzieś między 350-450 rokiem n.e. w Teotihuacán zbezczeszczono piramidę Pierzastego Węża – architektoniczną bohaterkę poprzedniego artykułu: Tikál. Entrada – a ogień strawił podobizny węża, zdobiące jej fasady. Wzniesiono tam adosadę: platformę, która częściowo miała być może  zasłonić piramidę, ale też mogła służyć do odprawiania obrzędów upamiętniających tę wielką desakralizację. Podniesiono również platformę okalającą Cytadelę od zachodniej strony w celu wizualnego odcięcia kompleksu od Alei Umarłych. Wykopano nawet tunele do wnętrza Cytadeli, aby sprofanować pochówki. Komnaty mieszkalne wokół niej zostały opuszczone i nie odzyskały świetności już do końca istnienia Teotihuacán.

Otworzono ponownie jaskinię znajdującą się nieprzypadkowo pod potężną Piramidą Słońca, zapieczętowaną przez stulecia w okresie, od kiedy zbudowano Cytadelę. Po zbeszczeszczeniu Cytadeli nastąpił zwrot w wewnętrznej polityce Teotihuacán: powrót do starszych tradycji, który nie pozostał bez wpływu na inne regiony Mezoameryki. Stanley P. Guenter uważa, że o ile Copán i Río Azul kontynuowały politykę ścisłych związków z Teotihuacán poprzez nawiązanie współpracy z jego nowym reżimem, o tyle w Tikál, w którym panującą dynastię łączyły więzy krwi z obaloną linią, sytuacja była znacznie bardziej skomplikowana.

Koniec epoki Teotihuacán w Tikál (Przejście fazowe Manik IIIa – Manik IIIb)

Kultura materialna Tikál fazy ceramicznej Manik IIIb (480–550 n.e.) stanowi odwrót od tradycji związanych z naśladownictwem Teotihuacán, powszechnie obecnych w poprzedniej fazie ceramicznej Manik IIIa (378–480 n.e.). Kulturowy zwrot akcji miał miejsce w latach 475–490 n.e. i prawdopodobnie zbiegł się w czasie z upadkiem rodu, który wzniósł w Teotihuacán wielką Cytadelę. Potomkowie Jatz’oom Kuy stali się lokalsami. W Tikál rządził w tym czasie syn i następca Siyah Chan K’awiil II: K’an Chitam. Wyświęcił on cztery stele. Dwie z nich: 2 i 40, konsekrowane w 468 roku n.e., przedstawiają K’an Chitama w nakryciu głowy w stylu Teotihuacán: nawiązują one do słynnej steli 31, na której jego ojciec Siyah Chan K’awiil II nosi nakrycie głowy, będące koncepcyjnym prezentem od dziadka – Jatz’oom Kuya, władcy Teotihuacán. Stela 40 to ostatni monument w Tikál wyrzeźbiony w stylu fazy Manik IIIa, nawiązującym do kultury Teotihuacán.

Stele nowego ognia – rozwód z Teotihuacán

K’an Chitam wprowadził nową jakość w ikonografii Tikál – przedstawienie władcy z kijem do rozpalania ognia zamiast spektakularnego berła: k’awiila. Zniknęły dwugłowe wstęgi węży, używane dotychczas jako symbol królewskiego (a może i boskiego) pochodzenia władców oraz boskiego namaszczenia sprawowanej władzy w świątyni Wite’ Nah w odległym Teotihuacán. Gdzie od entrady udawali się władcy Majów z kręgu kulturowego Nowego Porządku, by otrzymać k’awiila [vide: Tikál. Entrada]. Nie było twarzy przodków nad postaciami ani masek Potwora Ziemi: Witz u ich stóp. Te maski stanowiły ważny symbol legitymizacji władzy, wskazujący na boskie pochodzenie. Na licach stel brak odtąd inskrypcji identyfikujących boskich władców. Ich sylwetki znowu przedstawiano z profilu. Tak jak przed entradą. Poważna zmiana związana z usunięciem symboliki związanej z Teotihuacán z państwowego przekazu publicznego Tikál i dobry przykład „starożytnego cancel culture”. Ceremonia nowego ognia, który kaloomte’ Siyah K’ahk’ przyniósł z Teotihuacán i umieścił w Wite’ Naah, tak jak ta przedstawiona na steli 4 ( Yax Nuun Aiin I niesie tam właśnie tę teotihuacańską pochodnię), odbywała się odtąd w Tikál, w fizycznym i kosmologicznym sensie.

Pierwsze monumenty w nowym stylu to mocno uproszczone ikonograficznie stele 9 i 13, konsekrowane w 475 roku n.e. Przedstawiają one K’an Chitama z kijem do rozniecania ognia w jednej ręce i z sakwą z kadzidłem pom w drugiej. Inskrypcje wspominające celebrację zakończenia cyklu kalendarzowego przez władcę, personifikującego postać boga, rzeźbiono teraz tylko na bokach stel. Chak Tok Ich’aak II, następca K’an Chitama,  wprowadził nową wersję kija, nieco bardziej zdobną. W Tikál mamy co najmniej osiem takich stel (3, 6, 7, 8, 9, 13, 15, 27). Zakończenie k’atunu 2 Ajaw (495 rok n.e) uświetniły aż trzy monumenty (7, 15 i 27), konsekrowane przez Chak Tok Ich’aaka II – to największa ilość stel wyświęconych jednorazowo w Tikál. W tym miejscu warto też zwrócić  uwagę na imię konsekrującego, nawiązujące do ostatniego władcy z dynastii poprzedzającej entradę: Chak Tok Ich’aaka I, który stracił życie na jej ołtarzu wraz z całą swoją rodziną [vide: Tikál. Entrada]. Czyż może być lepszy dowód na potrzebę asymilacji dynastii wprowadzonej z zewnątrz z lokalną kulturą?!

Zmiany w architekturze

 

Prostota przedstawień ikonograficznych na stelach konsekrowanych przez władców K’an Chitama i Chak Tok Ich’aaka II pozostaje w kontraście z wystawnym programem architektonicznym, realizowanym przez nich obydwu. W Tikál przebudowano świątynie 5D-22 i 5D-33, a sztukateria tego okresu należy do wyjątkowo imponujących. Dwuizbowe świątynie na szczytach piramid stały się trójizbowymi: pochłonęły platformy znajdujące się w górnej części schodów. Odbywały się tu ogniste ceremonie poświęcone władcom związanym z obiema piramidami: Siyah Chan K’awiilowi II oraz Yax Ehb’ Xookowi, których czaszki musiały służyć następcom jako święte relikwie. Siyah Chan K’awiil II – ojciec K’an Chitama i dziadek  Chak Tok Ich’aaka II – jako pierwszy z teotihuacańczyków w Tikál odwoływał się do postaci Yax Ehb’ Xooka, legendarnego protoplasty wszystkich władców Tikál, w przedstawieniu na słynnej steli 31. Ukazano go tam z czaszką Yax Ehb’ Xooka w ręku.

Koniec środkowoklasycznego optimum w Tikál

Zgodnie z inskrypcją z jednego z ołtarzy w odległym Tonina w stanie Chiapas Chak Tok Ich’aak II zmarł 9.3.13.12.5 13 Chikchan 13 Xul (27 VII 508 roku n.e.). A 14 dni później, 9.3.13.12.19 1 Kawak 7 Yaxk’in (10 VIII), siły zbrojne Yaxchilán pojmały Aj B’ahlama z Tikál (nadproże 37). Jego śmierć i skutki tego wydarzenia odnotowane tak daleko na zachodzie mogą sugerować, że stało się to podczas kampanii wojennej w tej części świata Majów. W regionie Usumacinta rozpoczęła się wtedy wojna, w wyniku której drugorzędne jak do tej pory Piedras Negras, regularnie poniewierane przez sąsiednie Yaxchilán, odgryzło się swoim sąsiadom i wyrosło na nowe lokalne mocarstwo.

Zmiana warty nad Usumacinta

W polityce niełatwo o samotną i skuteczną woltę. Podobnie było w rejonie rzeki Usumacinta w okresie zmiany dynastii odległego Teotihuacán. Wschodząca gwiazda Piedras Negras miała swojego patrona. Panel 12 w Piedras Negras określa lokalnego władcę Yat Ahka II jako yajaw ochk’in kaloomte’ – wasala cesarza zachodu. Jest to oczywista deklaracja podporządkowania Teotihuacán. Panel 2 oraz drewniana skrzynka z Alvaro Obregon w stanie Tabasco identyfikują tę postać jako Tajom Uk’ab Tuuna i do tytułu ochk’in kaloomte’ dokładają Wiinte’naah ajaw – pana Nowego Porządku i głowę nowego reżimu Teotihuacán. To drugi władca Teotihuacán, którego znamy z imienia. Podobnie jak w wypadku Jatz’oom Kuya, źródłem tej wiedzy są majańskie glify. To one informują, że 9.3.16.0.5 8 Chikchan 3 Keh (14 XI 510 roku n.e.) Tajom Uk’ab Tuun doglądał koronacji Yat Ahka II. Zdaniem Guentera to szczególne zainteresowanie Teotihuacán regionem Usumacinta, do tej pory ignorowanym, musiało mieć związek z uniezależnieniem się władców Tikál i utratą ważnego trybutariusza w centrum Nizin Majów.

Wspomniany panel z Piedras Negras przedstawia Yat Ahka II z jego następcą Joy Chitam Ahkiem w wojennych strojach Teotihuacán, odbierających hołd sześciu podobnie odzianych wojowników. To książęta Yaxchilán, Bonampak oraz pomniejsi baronowie Lacanjá i okolic. Kontrola nad Yaxchilán nie była długotrwała, w przeciwieństwie do Lacanja, którego władcy odtąd przez długi czas prezentowali się w wojennych strojach Teotihuacán i pozostawali zapewne pod dominacją Piedras Negras. Stela z Ojo de Agua, położonego 20 km na północ od Lacanjá, wymienia władcę tego ostatniego jako syna kogoś o imieniu zaczynającym się od Aj Pu… (ten z Teotihuacán?). Bonampak, które leży zaledwie kilka kilometrów od Lacanjá, przez dwa kolejne stulecia pozostawało w cieniu dotychczasowego wasala i w tym czasie (VI–VIII w. n.e.) nigdzie nie jest wspominane jako niezależne królestwo.

Zmiana w centrum panmezoamerykańskiego reżimu Teotihuacán oraz wyznaczenie jego nowego regionalnego punktu projekcji siły w regionie Usumacinta mogły się również odbić problemami w królestwie B’aakal (Palenque). Pomiędzy śmiercią Ahkal Mo’ Nahba I pod koniec 524 roku n.e. a sukcesją K’an Joy Chitam I na początku 529 roku n.e. minęło aż ponad cztery lata…

Druga królowa w Tikál

W dniu 9.3.16.8.4 11 K’an 17 Pop (22 IV 511 roku n.e.), po śmierci Chak Tok Ich’aaka II, na tronie Tikál zasiadła sześcioletnia dziewczynka. Mogła zwać się Ix Yok’in, choć wszystkie glify z jej imieniem zostały zniszczone. Kolejny przykład cancel culture. W imieniu małoletniej królowej Tikál urodzonej 9.3.9.13.3 8 Ak’b’al 11 Mol (4 IX 504 roku n.e.), władał mocno starszy od niej Kaloomte’ Bahlam (pseudonim nadany przez epigrafików). Ze stel 12 i 10 konsekrowanych w 527 roku n.e. wysnuć można hipotezę, że był on generałem ekspedycji militarnej Tikál do Masul w 486 roku n.e. i wyższym urzędnikiem na dworze jej ojca. Stela 12 ignoruje Ix Yok’in i czyni go już następcą Chak Tok Ich’aaka II oraz XIX boskim władcą Tikál, choć stele 8 i 23 umieszczają również Ix Yok’in w królewskiej linii następców Yax Ehb’ Xooka. Zdaniem Guentera Ix Yok’in zajmowała nieprzypisaną do tej pory XX pozycję na liście: królewską krwią legitymizowała władzę sprawowaną w rzeczywistości przez Kaloomte’ Bahlama. Na steli 12 oboje noszą tytuły władcy władców – kaloomte’. Ix Yok’in mogła doglądać 9.4.16.13.3 4 Ak’b’al 16 Pop (16 IV 531 roku n.e.) koronacji władcy Oxwitza’ (Caracol) o imieniu K’an I, sprzymierzonego od dawna z Tikál. Z okresu ich panowania znane jest w sumie pięć monumentów, mogli więc rządzić wspólnie jakieś 20 lat.

Niekrólewski pochówek?

Za panowania Kaloomte’ Bahlama i pani Ix Yok’in wylano nowe podłogi w najważniejszych świątyniach północnego akropolu (5D-22-2 i 5D-33-2). Zmodyfikowano też substruktury piramid 5D-23, 5D-24 oraz przebudowano piramidy 5D-25 i 5D-27. W grupie rezydencyjnej 7F-1 wzniesiono pałac 7F-32, będący kopią budynku znajdującego na centralnym akropolu Tikál i zwanego pałacem Chak Tok Ich’aak’a I. W tej części miasta znaleziono później pochówek Kaloomte’ Bahlama. Pochówek 160 pod strukturą 7F-30 został bardzo bogato wyposażony, zawierał między innymi szczątki k’uk’ – kwezala i jadeitową maskę (ponadto liczne naczynia ceramiczne, drewniane i alabastrowe, jadeit, obsydian i dwie ofiary z ludzi). Tak Ix Yok’in żegnała swego pana, protektora i męża. Przypuszczalnie on umarł w porze deszczowej około 535 roku n.e. Znamienne jednak, że to jeden z dwóch królewskich pochówków w Tikál umiejscowiony daleko poza ceremonialnym centrum miasta. Kaloomte’ Bahlam był mentorem i wojownikiem czy przebiegłym oportunistą, który by dojść do władzy, wykorzystał dziecko?

Klamry czasu

 Inskrypcja z piramidy VI, zwanej Świątynią Inskrypcji, opisująca długą – zaczynającą się jeszcze w II tysiącleciu p.n.e. – historię Tikál wspomina między innymi ceremonie zakończenia cyklów kalendarycznych 9.4.0.0.0 13 Ajaw 18 Yax i 9.4.13.0.0 13 Ajaw 13 Yaxk’in (514 i 527 rok n.e.). Ich głównym aktorem musiał być właśnie Kaloomte’ Bahlam. Przedstawiony jest on tam jednak pod imieniem Yik’in Chan K’awiil, które mogło być jego imieniem pokoronacyjnym. Z faktu tego wynikałoby, że późniejszy XXVII boski władca Tikál o tym samym imieniu, który zasponsorował budowę piramidy VI i wykonanie inskrypcji w VIII stuleciu n.e. (inskrypcję kończył jego enigmatyczny syn), przyjął Kaloomte’ Bahlama za swojego dynastycznego patrona. Stanley Guenter uważa, że obaj władcy mogli być spokrewnieni, ale o tym kiedy indziej…

Mroczne losy Ix Yok’in

Osadzenie na tronie sześcioletniej dziewczynki nie było codzienną praktyką na Nizinach Majów. Gdyby nie Kaloomte’ Bahlam, nie doszłoby do tego, bo jej ojciec Chak Tok Ich’aak II miał również syna – Wak Chan K’awiila. Zdruzgotana stela 17 przedstawiająca Wak Chan K’awiila w stroju wojownika została znaleziona na północ od wschodniego placu Tikál. Zdaniem Simona Martina stela 17 zawiera prawdopodobnie datę narodzin chłopca 9.3.13.2.10, 13 Ok 3 Muwaan (14 I 508 roku n.e.), na pół roku przed śmiercią ojca. Był zatem cztery lata młodszy od swej królewskiej siostry. Wak Chan K’awiil objął władzę po śmierci jej i Kaloomte’ Bahlama, w dniu 9.5.3.9.15 12 Men 18 K’ank’in (1 I 538 roku n.e.). Miał już prawie 30 lat. Jego koronacja opisana jest jednak jako… przybycie władcy do Tikál. Poszlaki w inskrypcjach ze steli 17 z Tikál oraz steli 6 z Xultún wskazują, że mógł on dorastać w tym miejscu – na szlaku do Rio Azul , poza bezpośrednim zasięgiem męża swojej siostry. Szczątki pani Ix Yok’in rzucone twarzą w dół znaleziono we wnętrzu zaadaptowanego na grobowiec chultunu, położonego w grupie 7F-1, należącej najwyraźniej do rodziny Kaloomte’ Bahlama. Prócz pojedynczej muszli spondylusa i jedynego naczynia towarzyszyły jej szczątki czepiaka oraz dziecka…

Powrót króla – Wak Chan K’awiil: Dziedzictwo Tikál i Teotihuacán

Pochodzący z rabunku talerz wspomina ceremonię odprawioną przez Wak Chan K’awiila na zakończenie k’atunu 9 Ajaw (554 rok n.e.) oraz podobną ceremonię celebrowaną przez jego ojca Chak Tok Ich’aaka II trzy k’atuny wcześniej (gdy wzniesiono aż trzy stele ognia na zakończenie k’atunu 2 Ajaw). Ta oczywista klamra czasowa symbolizuje powrót legalnej władzy do Tikál po trzech dekadach nieuprawnionych rządów siostry i jej protektora: samozwańczego władcy, pochodzącego spoza królewskiej dynastii. Wak Chan K’awiil – jako pierwszy z dwóch tylko władców Tikál – nosi też w tej inskrypcji tytuł cesarza zachodu: ochk’in kaloomte’. To z kolei odwołanie do dawnego dziedzictwa dynastycznego Teotihuacán i Jatz’oom Kuya, którego był przecież prapraprawnukiem. Stela 6 z Oxwitza’ (Caracol, Belize) mieni go drugim Yax Ehb’ Xook.

Świątynia Yax Ehb’ Xooka na północnym akropolu została po raz ostatni przebudowana (wersja 5D-22-1). Być może tam umieszczono grobowiec Wak Chan K’awiila, niestety splądrowany jeszcze w dawnych czasach. Do świątyni dobudowano nowe, szersze schody i przywrócono jej wygląd z czasów Siyah K’ahk’a – balustrady zawierają elementy stylu talud-tablero. Odnowiono również świątynię 5D-26 wybudowaną między piramidami 5D-33 i 5D-22, na centralnej osi północnego akropolu Tikál i na pochówku 85. Skrywał on szczątki Yax Ehb’ Xooka pozbawione głowy, zabranej jako relikwia. Wcześniejsza walka o władzę między siostrą i bratem musiała jednak osłabić Tikál, jeśli chodzi o wpływy na Nizinach Majów. Jedyny zachowany monument Wak Chan K’awiila to stela 17 konsekrowana z okazji pierwszego k’atunu od wstąpienia na tron.

Problemy na zachodzie

W 537 roku n.e. K’inich Tatb’u Jol II, władca Yaxchilán, pojmał i złożył w ofierze wasala Tun K’ab’ Hixa, władcy Węża z Dzibanché (Quintana Roo, Meksyk). Ta nieudana próba wsparcia dynastii Kaanul  przez władców Piedras Negras, związanej z nowym reżimem Teotihuacán, świadczy o ekspansji Węży na Nizinach Majów i być może o ich oportunistycznych związkach z nową dynastią Teotihuacán, niepowiązaną z Tikál. Może tłumaczyć też elementy stylu talud-tablero obecne w architekturze Dzibanché czy też zaskakujący u tradycyjnych adwersarzy Nowego Porządku teotihuacański styl u jednej z wężowych księżniczek na Ołtarzu z Dallas – artefakcie wymieniającym trzy różne władczynie z dynastii Kaanul, które zasiadły na przestrzeni dziejów na królewskim tronie Sak Nikte’ (La Corona).

Fortuna władców Piedras Negras związanych z nowym reżimem, który zagnieździł się w Teotihuacán, odwróciła się ostatecznie pod koniec panowania Wak Chan K’awilla. Miasto zostało splądrowane, budowle na centralnym akropolu zniszczone, a zapis epigraficzny w Piedras Negras urwał się w 539 roku n.e. na kolejne 70 lat. Być może miasto było nawet na jakiś czas porzucone? Tak jak w Copán i Caracol wszystkie wcześniejsze monumenty zostały uszkodzone. Autorem tego druzgocącego zwycięstwa była najprawdopodobniej Pomona, sprzymierzona z Tikál i Palenque.

Problemy na południu

W 550 roku n.e. Oxwitik’ (Copán) został splądrowany, a jego najważniejszy satelitarny ośrodek Quiriguá – na jakiś czas porzucony. W późniejszych inskrypcjach z Copán brak jednoznacznej wzmianki na ten temat, jest ona jednak wyraźna w zapisie archeologicznym. Dynastia Copán zawsze usilnie nawiązywała do swoich związków z Teotihuacán, a inskrypcja na monumencie Papagayo przypominająca fragment imienia Tajom Uk’ab Tuun świadczyłaby o afiliacji z nowym reżimem hegemona. Splądrowanie Copán mogłoby być więc efektem wewnętrznych rozgrywek między zwolennikami starej i nowej dynastii Teotihuacán. Możliwe, że za atakiem stał Wak Chan K’awiil z Tikál. Staranne wyeliminowanie wszelkich monumentów poprzedzających 550 rok n.e. wygląda jednak na podpis dynastii Węża — Kaanul. Sprofanowano zdobienia na budynkach centralnego akropolu, zniszczono ławy i inskrypcje. Herbowy glif Kaanul widnieje również na jednym z fragmentów schodów hieroglificznych w Copán…

Problemy na wschodzie

W dniu 9.5.19.1.2 9 Ik’ 5 Wo (19 IV 553 roku n.e.) Wak Chan K’awiil doglądał inwestytury Yajawte’ K’inicha II, następcy K’ana I w Oxwitza’ (Caracol). Ledwie 38 dni później, 9.5.19.3.0 8 Ajaw 3 Sotz’ (27 V 533 roku n.e.) na tron Oxwitik’ (Copán) wstąpił syn B’ahlam Ne’hn’a. Być może i jego koronacji doglądał Wak Chan K’awiil? Wspominane już wcześniej zakończenie k’atunu 9.6.0.0.0 9 Ajaw 3 Wayeb’ (23 III 554 roku n.e.) musiało być pretekstem do wielkiej celebracji w Tikál. Zastanawiające jednak, że nie zachował się żaden monument upamiętniający tak bardzo istotne wydarzenie. W zaledwie trzy lata po koronacji Yajawte’ K’inicha II, 9.6.2.1.11 6 Chuwen 19 Pop (12 IV 556 roku n.e.),  jego suweren Wak Chan K’awiil zaatakował wasala. Wykopaliska w grupie A w Oxwitza’ (Caracol) ujawniły wiele poprzedzających 556 rok n.e. monumentów, które zawierają wyraźne ślady destrukcji, włącznie ze stelą 14 wykonaną zaledwie dwa lata wcześniej. Yajawte’ K’inich II przeżył atak na zgubę swego byłego suwerena, o czym wkrótce…

Problemy na północy – praprzyczyna kłopotów

Nowy reżim na wyżynie środkowego Meksyku nie przetrwał długo. Wpływy Teotihuacán na Nizinach Majów ustały w połowie VI wieku, natomiast samo miasto padło. Tikál miało z pewnością problem na zachodzie w postaci Piedras Negras, rozdzielającego je od naturalnego sojusznika w B’aakal (Palenque). Jednak śmiertelne zagrożenie wyrosło Tikál na północnym-wschodzie. Na scenie Nizin Majów pojawiły się lub też powrócili Węże z jadowitej dynastii Kaanul. Koniec V i początek VI stulecia n.e. zaznaczyły się buńczucznymi inskrypcjami w Dzibanché i podległym mu El Resbalón – jeńcy i glif z głową węża, patronim dynastii Kaanul i być może toponim związany z wczesnoklasycznym Dzibanché i późnopreklasycznym ośrodkiem w Ichkabal.

Powrót Węży

Nie czas i miejsce dywagować, czy siłą napędową Węży była chęć odzyskania preklasycznej ojczyzny w Niecce Mirador – Calakmul, czy była to tylko polityka historyczna, mająca usprawiedliwiać agresywne działania. Dość, że pierwszą istotną ofiarą stało się Rio Azul, położone na konkurencyjnym szlaku handlowym znad wybrzeża Morza Karaibskiego do serca Nizin Majów (to samo Rio Azul związane było z wcześniejszym o stulecia atakiem na El Tintal – ostatnią z wielkich stolic preklasycznego imperium Chi Cha’ – utożsamianym z preklasyczną dynastią Węża (vide: Królestwo Węża V: Największe piramidy Majów). Nie pomogła sucha fosa ani przedpiersie. Około 530 roku n.e. władca spod znaku Węża Tuun K’ab’ Hix zdobył i zniszczył Rio Azul. Ponadto kilka grobowców zostało splądrowanych, a wczesnoklasyczne stele 1 i 3 sprofanowano i spalono. Rio Azul zostało porzucone na następne 130 lat. Kolejną stelę numer 2 konsekrowano w Rio Azul dopiero w 662 roku n.e. W 546 roku n.e. Tun K’ab’ Hix zainstalował Aj Wosaaja na królewskim tronie Sa’al (Naranjo), panującego tam przez kolejnych 70 lat.

Gwiezdne wojny

Kto mieczem wojuje, ten od miecza ginie.  W dniu 9.6.8.4.2.7 Ik’ 0 Sip (2 V 562 roku n.e.) boski władca Tikál Wak Chan K’awiil, który przez całe życie walczył: najpierw o przetrwanie, później o swoją schedę, wreszcie o utrzymanie granic i pozycji państwa, został pojmany i złożony w ofierze przez boskiego władcę Kaanul, wymienionego na ołtarzu 21 w Caracol, również biorącego udział w druzgocącej klęsce byłego suwerena. Był to jeden z najważniejszych punktów zwrotnych w historii klasycznej cywilizacji Majów. Wydarzenie to na ołtarzu w Caracol zostało po raz pierwszy określone jako wojna gwiezdna (jest to współczesna interpretacja znaczenia, nie zaś wierne tłumaczenie inskrypcji). Blok glifów uwieczniający zwycięzcę niestety jest mocno uszkodzony. Po jego kształcie przez długi czas wnioskowano, że był to władca z dynastii Węża Jom Uhut Chan II z Dzibanché, zwany przez długie lata „Świadkiem Niebios”. Najnowsze odkrycia archeologiczne w Chokchitam każą jednak przypuszczać, że mógł to być jeszcze K’ahk’ Ti’ Ch’ich’ Aj Saakil, wymieniony w tym mieście znajdującym się na jednym z potencjalnych szlaków ataku z Dzibanché na Tikál w roku 568 n.e. (vide: Królestwo Węża IV: Kto załatwił Yax Mutal?).

Pokłosie…

Guenter zwraca uwagę, że inskrypcja na ołtarzu 21 z Caracol nie mówi explicite, że Wak Chan K’awiil został pojmany i złożony w ofierze, choć taki właśnie los czekał zwykle pokonanych władców. Inskrypcja z Caracol nie wspomina z pewnością nic o zdobyciu i złupieniu Tikál – ofiarą wojny gwiezdnej padł sam Wak Chan K’awiil i ktoś jeszcze… Ołtarz wspomina królewskiego syna. Inskrypcja jest w tym miejscu zniszczona, więc nie wiadomo dokładnie, jaki spotkał go los, jednak klęska skutkowała z pewnością eksterminacją teotihuacańskiej dynastii panującej dotąd w Tikál.

Potrzeba dalszych badań w Teotihuacán

Koncepcja Guentera tycząca zależności między odwrotem od środkomeksykańskiego dziedzictwa i wtopieniem się w lokalną kulturę w wykonaniu teotihuacańskiej dynastii Tikál a spaleniem Świątyni Pierzastego Węża i upadkiem dynastii Cytadeli w Teotihuacán ma zasadniczy problem – datowania. Zgodnie z obecnym stanem wiedzy Cytadela sprofanowana została jeszcze w IV stuleciu n.e., gdzieś między 350 a 450 rokiem n.e., we wczesnej fazie Xolalpan (350–550 n.e.) albo jeszcze wcześniej… Ze steli 31 w Tikál wiemy jednak, że Jatz’oom Kuy, sponsor entrady w Tikál z 378 roku n.e, żył co najmniej do 439 roku n.e. Za zmianą reżimu w Teotihuacán przemawiają wydarzenia na Nizinach Majów: zmiana kulturowa w trakcie fazy Manik III w Tikál, wojenna pożoga nad Usumacintą i nagły wzrost znaczenia Piedras Negras wraz z obecnością władców w mundurach Teotihuacán na początku VI w. n.e.

Gdyby dynastia Jatz’oom Kuya zniszczyła Cytadelę w Teotihuacán, skąd wzięłaby się jej miniatura w Tikál?! Dzięki archeologii i epigrafice Majów wiemy w miarę dobrze, co działo się w Tikál i na Nizinach Majów. Próbujemy dopasować do tego znacznie gorzej rozumiane wydarzenia w Teotihuacán. Wątpliwości pokazują, że archeologia ma tam wciąż wiele do zrobienia, szczególnie jeśli chodzi o doprecyzowanie datowań. Odpowiedzi należy szukać również w Cytadeli Tikál. Została zbudowana już po entradzie, czy też jak Mundo Perdido była wcześniej inspirowaną wariacją architektoniczną? Zasadnicze rozwiązanie może przynieść epigrafika – inskrypcje Teotihuacán wciąż pozostają nieme…

Przemek A. Trześniowski 13.0.10.5.10 9 Ok 3 Kayab

Autor: Przemysław Adrian Trześniowski 

 

Seria artykułów o Tikál powstała dzięki prywatnemu mecenatowi „Na żagle z Hołkami” w Belize.

Cykl “Tikál”:

1. Entrada
2. Nowe rozdanie

Seria artykułów o Tikál powstała dzięki prywatnemu mecenatowi “Na żagle z Hołkami” w Belize.

Cykl “Królestwo Węża”:

1. Dwa gniazda Węży w okresie klasycznym
2.  Przeniesienie jaskini z Dzibanché do Calakmul
3. Wazy dynastyczne Kaanul
4. Kto załatwił Yax Mutal?
5. Największe piramidy Majów

Redakcja: AB

Korekta językowa: AJ

Artykuł ten można bezpłatnie przedrukować, z częścią zdjęć, z podaniem źródła

Okładka: Ilustracja wygenerowana w Midjourney, edycja K.K.
Promt: wygeneruj jadeitowego jaguara w stylu ikonografii Majów

 

Bibliografia:

Borowicz J. (2003) Images of Power and the Power of Images: Early Classic Iconographic Programs of the Carved Monuments of Tikal, (w:) Geofrey E. Braswell (red.) The Maya and Teotihuacan: Reinterpreting Early Classic Interaction, Austin: University of Texas Press,  217–234

García-Des Lauriers C., Murakami T. (2021) Teotihuacan and Early Classic Mesoamerica: Multiscalar Perspectives on Power, Identity, and Interregional Relations, Louisville, CO: University Press of Colorado

Guenter S.P. (2002) Under a Falling Star: A Hiatus at Tikal, (thesis), Bundoora, Victoria: La Trobe University

Guenter S.P. (2000) The Murder of the Queen of Tikal? „The PARI Journal” (1) 2, 22–24.

Martin S. (2020) Ancient Maya Politics: A Political Anthropology of the Classic Period 150–900 CE, New York: Cambridge University Press

Martin S. (2015) The Dedication of Tikal Temple VI: A Revised Chronology, „The PARI Journal” 15 (3)

Martin S. (2014) Early Classic Co-Rulers on Tikal Temple VI, Maya Decipherement

Martin S. (2008) Wives and Daughters on the Dallas Altar, Mesoweb

Martin S. (2001) Unmasking “Double Bird”, Ruler of Tikal, Mesoweb

Martin S. (1999) The Queen of Middle Classic Tikal, „PARI Online Publications: Newsletter” 27

Martin S., Grube N. (2000) Chronicle of the Maya Kings and Queens: Deciphering the Dynasties of the Ancient Maya, London: Tames & Hudson

Rohark J. (2022) La estela 31 de Tikal – una reinterpretación de sus fechas y sus implicaciones, Researchgate

Saint-Charles Z., Carlos J., Fenglio Limon F. (2021) Burning to Forget: Teotihuacan Ideology through Termination Rituals at El Rosario, Querétaro, (w:) Claudia García-Des Lauriers, Tatsuya Murakami (red.) Teotihuacan and Early Classic Mesoamerica: Multiscalar Perspectives on Power, Identity, and Interregional Relations, Louisville, CO: University Press of Colorado

Stuart D. (2012) Dating Tikal’s Mendez Causeway, Maya Decipherement

Stuart D. (2007) “White Owl Jaguar”: A Tikal Royal Ancestor, Maya Decipherement

Tuszyńska B. (2011) A Look at the Enigmatic Maya “GI Title” Associated with the Maya Women, „Wayeb Notes” 37

Walker., D., Reese-Taylor K., Kupprat F. (2022) Dangerous Transitions: Tracking Ajaw acros the 8th Bak’tun; Maya at Lago conference [wideo], AFAR Program,  YouTube, [dostęp 19.09.2023]. Dostępny w: https://www.youtube.com/watch?v=zkONObnFJl8