Jak możemy rozpoznać starożytne więzienie, gdy je zobaczymy? Pytanie jest nieco skomplikowane, ponieważ same więzienia okazują się trudne do zidentyfikowania w zapisie archeologicznym. Można by zapytać, czy nie są to po prostu pomieszczenia, takie jak wszystkie inne pomieszczenia: cztery ściany, pojedyncze wejście i wyjście oraz drzwi z blokadą? Co odróżnia je od innych przestrzeni?
Chociaż istnieją pewne wyjątki, tradycyjnie uważa się, że więzienia są zwykłymi pomieszczeniami i trudno, jeśli nie niemożliwe, jest je jednoznacznie zidentyfikować. W rzeczywistości archeolog o posturze Luke’a Lavana stwierdził niedawno:
“O więzieniach wiemy niewiele. Nie zidentyfikowaliśmy żadnych pewnych architektonicznych dowodów”.
(Lavan 2007: 121)
Chociaż komentarz ten jest błędny, odzwierciedla on stan archeologii, jeśli chodzi o identyfikację więzień. Podczas gdy kilka (i rosnąca) liczba więzień została zidentyfikowana w czasie wykopalisk w ciągu XX wieku, wielu ekspertów przyznałoby, że nie mają pojęcia, jak wygląda rzymskie więzienie. Odzwierciedleniem tego stanu rzeczy jest brak czegokolwiek w rodzaju typologii starożytnych rzymskich więzień.
Materialność uwięzienia
Mój zespół badawczy i ja staramy się zająć tą konkretną kwestią w ramach projektu “Materiality of incarceration in Mediterranean Antiquity”. W ostatnich publikacjach wykazaliśmy, że możliwe jest wiarygodne zidentyfikowanie więzień w zapisie archeologicznym, a także skatalogowanie znacznej ilości innej kultury materialnej związanej z uwięzieniem (na przykład: kilka malowideł przedstawiających sceny więzienne z Pompejów). Hipotezą projektu jest zatem to, że uwięzienie pozostaje schowane w zapisie archeologicznym, czeka na zbadanie i włączenie do naszego postrzegania ludzkiej przeszłości. Projekt ma na celu zbadanie około 25 starożytnych więzień i innych miejsc uwięzienia, tworząc modele 3D o wysokiej rozdzielczości dla każdego miejsca. Dzięki takim pracom badawczym i modelom 3D członkowie zespołu będą następnie badać różne typy i wzorce więzień publicznych i innych miejsc uwięzienia.
Domena Publiczna
Ale to wciąż nie odpowiada na pytanie, które jest głównym celem projektu: czy możliwe jest pewne zidentyfikowanie więzienia w zapisie archeologicznym; a jeśli tak, to w jaki sposób możemy zidentyfikować więzienie? Rozpoznanie więzienia “kiedy je widzimy” wymaga najpierw dokładnej identyfikacji kilku więzień i przeanalizowania ich cech. Ale jakie znaki mogą ostatecznie potwierdzić, że dane miejsce jest więzieniem, a nie innym rodzajem miejsca (na przykład cysterną, skarbcem, magazynem itp.)? Jak się okazuje, istnieje kilka pewnych cech diagnostycznych.
Znane starożytne więzienia
Najbardziej znane więzienie starożytnego świata, Carcer-Tullianum, zostało zidentyfikowane przede wszystkim dzięki korelacji wielu starożytnych źródeł, opisujących jego lokalizację i strukturę architektoniczną, z istniejącym dziś stanowiskiem archeologicznym. Nie jest to jednak jedyny literacki opis starożytnego więzienia. Plutarch opisuje więzienie w Mesini w czasach Filopojmena, które według niego nosiło przydomek “Skarbiec”. Archeolodzy odkryli miejsce, które dokładnie pasuje do opisu Plutarcha i zidentyfikowali je jako więzienie Filopojmena w Mesini.
Inną silną cechą diagnostyczną więzienia jest obecność graffiti wewnątrz zabezpieczonej (i często podziemnej) przestrzeni. Graffiti odegrały kluczową rolę w identyfikacji rzymskiego więzienia wojskowego w Lambesis. Graffiti wskazują, że ktoś spędził dużo czasu w tej przestrzeni i miał tylko podstawowe narzędzia, którymi mógł oznaczyć ściany z piaskowca. Nigdzie użycie takich graffiti nie jest wyraźniejsze niż w więzieniu w późnym rzymskim Koryncie, w którym więźniowie wydrapywali na płytkach podłogowych takie rzeczy jak:
“zabierz mnie z tego miejsca bezprawia”
i
“Boże, nie okazuj litości osobie, która nas tu wrzuciła”.
(Larsen w przygotowaniu).
Inną wyraźną cechą diagnostyczną więzienia jest obecność uchwytów, kotew w ścianach i / lub innych technologii kajdanowania umieszczonych w przestrzeni, zwłaszcza gdy możemy stwierdzić, że kajdany były używane na ludziach. Na przykład w Willi Kolumn Mozaikowych w Pompejach znajduje się szereg podziemnych komór, gdzie znaleziono kajdany przymocowane do ścian, w których, w czasie wykopalisk, odkryto dwie kości piszczelowe. Z pewnością nie było to więzienie publiczne, ale było to miejsce uwięzienia. Z nieco innej perspektywy, więzienie dla skazanych zostało zidentyfikowane zarówno przez obecność graffiti, jak i dziesiątki kotew wbitych w tynk na ścianach, w celu zakucia w kajdany. Widać na nich ślady zużycia, a graffiti umieszczono bezpośrednio wokół miejsc zakuwania w kajdany.
My innocent search for something just took a rather macabre turn.
On 17th Oct 1905, a skeleton of a slave was found in a cellar in the Villa of the Mosaic Columns, #Pompeii that had iron fetters; 3 rings around each ankle which were clamped & pinned to the ground by an iron rod. pic.twitter.com/I2vW0QhJLm— Dr Sophie Hay (@pompei79) August 29, 2022
Cysterna, skarbiec czy więzienie?
Czasami przeznaczeniem danej przestrzeni jest wyraźnie więzienie, a czasami może mieć ono inną funkcję. Nasz zespół badawczy poszukuje obecnie metod rozróżnienia takich przestrzeni, zwłaszcza cystern, skarbców lub innych podziemnych pomieszczeń. Pytanie brzmi: co pomaga rozróżnić cysternę lub skarbiec od więzienia? Jednym z pomysłów byłoby przeanalizowanie pozostałości moczu w danej przestrzeni, ponieważ wskazywałoby to na długotrwałe przebywanie w niej ludzi, czego nie można oczekiwać w cysternie lub skarbcu. Inną cechą diagnostyczną istotną dla przyszłych wykopalisk są oznaki ludzkiej okupacji, takie jak nadmiar pozostałości lamp lub olp, takich jak znalezione w zamkniętym pomieszczeniu pod trybunałem w rzymskim Koryncie. Zasadniczo różnica między więzieniami i cysternami z jednej strony, a skarbcami z drugiej, polega na tym, że zamieszkiwali je ludzie i mieli pewne podstawowe potrzeby, takie jak jedzenie, światło, oddawanie moczu, defekacja. Jeśli znajdziemy znaczące dowody w przestrzeni, która jest albo więzieniem, albo cysterną/skarbcem, takie przesłanki mogą przechylić szalę interpretacji.
Po ustaleniu znacznej liczby pewnie zidentyfikowanych miejsc, będziemy w stanie opracować bardziej zaawansowaną typologię starożytnych śródziemnomorskich (choć, trzeba przyznać, głównie rzymskich) więzień. Innymi powszechnymi (choć niekoniecznie diagnostycznymi) cechami byłyby małe okna otwierające się na publiczną ulicę, wystarczająco duże, aby można było przez nie przełożyć rękę z jedzeniem lub listami, wejście do podziemnej przestrzeni przez znajdujący się ponad nią właz zabezpieczony jakimś rodzajem klapy lub bliskie połączenie z miejscem procesu, znajdującym się bezpośrednio powyżej wspomnianej przestrzeni. Typologia starożytnych więzień śródziemnomorskich pozwoliłaby nam odróżnić sporadyczne “podziemne pomieszczenia pod trybunałem”, po opracowaniu zestawu innych znanych cech.
Wyrwanie się ze starego modelu więzienia
Choć często uważa się, że więziennictwo i osadzanie w zakładach karnych stanowi globalnie pilny i wyjątkowo współczesny problem, w starożytnym świecie śródziemnomorskim musiały one być wszechobecną częścią codziennego życia. Problem polega na tym, że materialność i archeologia uwięzienia niemal całkowicie umknęła uwadze współczesnych badaczy. Mamy nadzieję, że wpływ naszego projektu będzie polegał na przełamaniu szeroko zakrojonego stuletniego konsensusu naukowego dotyczącego względnej nieobecności więzienia w świecie starożytnym i jego narodzin we wczesnej nowożytnej Europie i Stanach Zjednoczonych. Liczymy, że zmienimy główne założenia interpretacyjne starożytnego świata śródziemnomorskiego dotyczące tego tematu, nie tylko otwierając nowe kierunki badań w mojej dziedzinie wczesnego chrześcijaństwa – tak pełnego źródeł na temat uwięzienia – ale także starożytnego judaizmu, czasów klasycznych, wczesnego islamu i średniowiecznej Europy.
Więcej o starożytnych więzieniach będzie można usłyszeć podczas otwartego wykładu dr Matthew Larsena w najbliższy piątek (8.03.2024) o godz. 13:15, Wydział Archeologii UW, sala 2.11.
Niniejszy artykuł może być przedrukowany bezpłatnie, ze zdjęciami i podaniem źródła
Odniesienia: Lavan 2007: 121 Fortini 2022 Plutarch, Philopoemen 19-20 Themelis 2010: 122-124 Letteney i Larsen 2021 Larsen, nadchodzące lato 2024 Notizie degli scavi 1910: 259-60 Dadea 2006: 84-85 Scotton, Corinth 22, s. 217-18 Durkheim, Mommsen Foucault
Autor:
Matthew David Larsen – profesor nadzwyczajny Nowego Testamentu na Uniwersytecie Kopenhaskim. Zajmuje się kulturową i materialną historią starożytnych wspólnot chrześcijańskich od I do V wieku, specjalizując się w archeologii, kulturze materialnej i studiach nad więziennictwem. Przed podjęciem pracy w Kopenhadze Matthew był wykładowcą na Uniwersytecie Yale i Uniwersytecie Princeton, gdzie należał do Princeton Society of Fellows. Jest autorem książki Gospels before the Book (Oxford University Press, 2018), która zdobyła nagrodę Manfreda Lautenschlaegera i której włoskie tłumaczenie jest w przygotowaniu (z Editrice Queriniana). Jego badania zostały opublikowane w Hesperia, Journal for the Study of Judaism, Journal for the Study of the New Testament, Journal of Early Christian Studies, Studies in Late Antiquity, a jego stypendium zostało przedstawione w The Daily Beast, CHOICE i Christian Century. Obecnie kończy dwa rękopisy książek: monografię na temat wczesnych chrześcijan i uwięzienia oraz interdyscyplinarną książkę przeglądającą instytucję uwięzienia w starożytności śródziemnomorskiej.
Redaktor: J.M.C.
Okładka: Ilustracja wygenerowana w Midjourney, edycja K.K.
Promt: mężczyzna w kajdanach w celi starożytnego rzymskiego więzienia