Czy homininy polowały w plejstocenie na euroazjatyckie słonie leśne?

Plejstoceńskie słonie leśne (Palaeoloxodon antiquus) to jedne z największych ssaków, które kroczyły po Ziemi. Występowały one w większej części Europy oraz w Azji Mniejszej od ok. 780 do 30 tys. lat temu, równocześnie z egzystującymi na tych obszarach trzema gatunkami homininów: Homo heidelbergensis, Homo neanderthalensis i Homo sapiens. Rodzi się zatem pytanie na temat relacji homininów z tymi zwierzętami. Mimo szczątkowych źródeł archeologicznych, które mogłyby pomóc w jednoznacznej ocenie sytuacji, nie jest ona jednak oczywista. 

Plejstoceńskie słonie leśne vs. homininy 

Plejstoceńskie słonie leśne (Palaeoloxodon antiquus) występowały w większej części Europy oraz w Azji Mniejszej począwszy od ok. 780 do 50–30 tys. lat temu. Pokrywa się to z występowaniem na tych obszarach przynajmniej trzech gatunków homininów: Homo heidelbergensis, Homo neanderthalensis i Homo sapiens. W Europie środkowej oraz innych, bardziej północnych rejonach kontynentu, słonie występowały tylko podczas ciepłych okresów (interglacjałów) oddzielających od siebie kolejne zlodowacenia plejstocenu. Większość dowodów na interakcje tych majestatycznych zwierząt z homininami pochodzi właśnie z osadów interglacjalnych, przede wszystkim z ostatniego interglacjału – eemskiego (ok. 130–115 tys. lat temu).

Źródło pokarmu i surowców

Słoniowate różnych gatunków, na różnych obszarach i w różnym czasie odgrywały istotną rolę w życiu ludzi, zarówno jako źródło pokarmu, jak i surowców (kości słoniowej, kości, skóry, futra itd.). Europejskie słonie leśne najprawdopodobniej nie były pod tym względem wyjątkiem. Dokładny charakter relacji pomiędzy homininami a słoniami leśnymi pozostaje jednak dość enigmatyczny.

Polowania na słonie w Dolnej Saksonii?

Bezpośredni dowód interakcji między ludźmi a słoniami stanowi drewniana włócznia, którą znaleziono wsuniętą pomiędzy żebra zwierzęcia. Znaleziska tego dokonano w Lehringen, w Dolnej Saksonii (Niemcy), w roku 1948. Tamtejsze osady zostały datowane na ok. 125 tys. lat, czyli na interglacjał eemski. W tym czasie w Europie dominował Homo neanderthalensis, więc prawdopodobnie osobnikowi tego gatunku należy przypisać wykonanie włóczni. Nie wiemy jednak, czy neandertalczycy rzeczywiście upolowali słonia, czy jedynie dobili znalezione i dogorywające już zwierzę. Dorosłe słonie leśne były potężnymi zwierzętami. Byki mierzyły przeciętnie 4 m wysokości w kłębie i osiągały ok. 13 ton wagi. Polowanie na takie giganty z użyciem włóczni i dzid, nawet tych miotanych, wiązało się zapewne z ogromnym ryzykiem. Z drugiej strony, neandertalczycy prawdopodobnie nie stronili od ryzyka, o czym świadczą liczne zagojone złamania identyfikowane na kościach tych ludzi. Można jednak domniemywać, że jeśli neandertalczycy rzeczywiście polowali na słonie leśne, ich preferowaną zdobycz stanowiły cielęta, młodociane osobniki i ewentualnie dorosłe samice. 

Kolejne dowody     

Poza znaleziskiem z Lehringen, inne dowody na interakcje ludzi ze słoniami są zdecydowanie mniej jednoznaczne. W Schöningen (Niemcy), w niewielkiej odległości od szkieletu słonia leśnego odnaleziono trzy włócznie. Brak jest jednak dowodów na to, żeby zostały użyte do zabicia zwierzęcia. Nie ma też pewności, że słoń był później oprawiany przez ludzi – czy to jako ich własna zdobycz, czy też jako znaleziona padlina. To stanowisko jest datowane na 424–374 tys. lat (interglacjał mazowiecki). Rzeczone włócznie należałoby przypisać wcześniejszemu gatunkowi hominina, być może Homo heidelbergensis. Z podobną sytuacją mamy do czynienia w Bilzingsleben, gdzie znaleziono kamienne narzędzia. Narzędzia towarzyszące szkieletom słoni odkryto również w Gröbern i Neumark-Nord. Dwa ostatnie stanowiska są datowane na interglacjał eemski (130–115 tys. lat temu), co sugeruje, że narzędzia mogły zostać wykonane przez neandertalczyków. Wszystkie te odkrycia pochodzą z terenu Niemiec, gdzie zapis kopalny słoni leśnych jest stosunkowo dobry.

Południowa Europa 

Podobnych odkryć dokonano w południowej Europie. Przykładami mogą być stanowiska Ambrona (AS3) i Aridos 2 w Hiszpanii – datowane na ok. 478–374 tys. lat temu. Włoskie stanowisko w La Polledrara di Cecanibbio liczy sobie ok. 325–310 tys. lat, w Ficoncella ok. 442 tys. lat, a stanowisko Notarchirico (A1) jest nawet starsze, szacowane na 670–610 tys. lat.

Niedawno (2017) opisano szkielet słonia ze stanowiska Marathousa 1, w basenie sedymentacyjnym Megalopolis na Peloponezie (Grecja). Wiek stanowiska szacuje się na 500–400 tys. lat. Na kościach zwierzęcia zidentyfikowano ślady po cięciu i obróbce, pozostawione przez kamienne narzędzia. Podobne ślady są stosunkowo rzadkie  na szczątkach słoniowatych, ze względu na ich masywną budowę. Gruba warstwa mięśni, ścięgien, a także gruba okostna sprawiają, że narzędzia często nie penetrują wystarczająco głęboko, żeby pozostawić wyraźnie ślady na kościach. W przypadku osobnika z Marathousa 1 ludzie prawdopodobnie zamierzali odciąć łapy od reszty ciała, żeby dostać się do tłuszczu współtworzącego poduszeczkę w stopie zwierzęcia. Ponownie nie wiadomo jednak, czy ludzie samodzielnie zabili zwierzę, czy raczej eksploatowali znalezioną padlinę.

Najstarsze artefakty towarzyszące słoniom leśnym 

Najstarsze kamienne narzędzia towarzyszące  szczątkom słoni leśnych pochodzą z Gesher Benot Ya’aqov (obszar Lewantu) i mają ok. 780 tys. lat. Miejmy nadzieję, że kolejne lata przysporzą nowych znalezisk, dzięki którym możliwe będzie określenie relacji między homininami a słoniami leśnymi. 

 

Literatura:

Aureli D., Contardi A., Giaccio B., Jicha B., Lemorini C., Madonna S., Magri D., Marano F., Milli S., Modesti V., Palombo M. R. i Rocca R., 2015 (CC BY 4.0). Palaeoloxodon and Human Interaction: Depositional Setting, Chronology and Archaeology at the Middle Pleistocene Ficoncella Site (Tarquinia, Italy). PLoS ONE, tom 10, nr 4, artykuł nr e0124498, 27 stron. DOI: 10.1371/journal.pone.0124498

Davies P., 2002. The straight-tusked elephant (Palaeoloxodon antiquus) in Pleistocene Europe. Dysertacja doktorska, University of London. 525 stron. Opublikowana przez ProQuest LLC, 2015. https://discovery.ucl.ac.uk/id/eprint/10101320/

Konidaris G. E., Athanassiou A., Tourloukis V., Thompson N., Giusti D., Panagopoulou E. i Harvati K., 2018 (CC BY-NC-ND 4.0). The skeleton of a straight-tusked elephant (Palaeoloxodon antiquus) and other large mammals from the Middle Pleistocene butchering locality Marathousa 1 (Megalopolis Basin, Greece): preliminary results. Quaternary International, tom 497, str. 65–84. DOI: 10.1016/j.quaint.2017.12.001

Santucci E., Marano F., Cerilli E., Fiore I., Lemorini C., Palombo M. R., Anzidei A. P. i Bulgarelli G. M., 2016. Palaeoloxodon exploitation at the Middle Pleistocene site of La Polledrara di Cecanibbio (Rome, Italy). Quaternary International, tom 406, str. 169–182. DOI: 10.1016/j.quaint.2015.08.042

dr Michał Loba – Absolwent Wydziału Geologii Uniwersytetu Warszawskiego. Na potrzeby pracy magisterskiej zajmował się histologią kości udowych metopozaura z Krasiejowa, a jego dysertacja doktorska dotyczyła zróżnicowania jurajskich rozgwiazd i wężowideł w Polsce. Poza tym interesuje się historią ewolucyjną ssaków. Szczególnie bliskie są mu kopalne trąbowce, a także ssaki kopytne (parzysto- i nieparzystokopytne). Jako paleontologowi, najbardziej zależy mu na odcyfrowywaniu przebiegu ewolucji, a także biologii i etologii dawno wymarłych gatunków. Drugą pasją dr. Loby jest popularyzacja nauk przyrodniczych. Pasję tę realizuje pracując w PAN Muzeum Ziemi w Warszawie.