Marea w czasach antycznych była ważnym portem i ośrodkiem handlowym w północnym Egipcie. Do tej pory archeolodzy skupiali się na badaniu pojedynczych budowli znajdujących się na stanowisku. W 2017 roku rozpoczęto prace nad całościowym rozpoznaniem układu przestrzennego, zabudowy, ulic i nadbrzeża portowego. Wyniki badań, opublikowane niedawno w Antiquity, wskazują, że budownictwo modułowe w bizantyjskiej Marei było częścią większego programu urbanistycznego, jednego z nielicznych u schyłku starożytności. Istniejące w Marei centrum pielgrzymkowe opisano niedawno na łamach Nauka PAP w Polsce.
© M. Gwiazda, na licencji CC BY 4.0
Badania nad jeziorem Mareotis
Współczesna arabska wioska Hawwariya znajduje się na południowym brzegu jeziora Mareotis, w północnym Egipcie i oddalona jest o około 40 km na południowy-zachód od Aleksandrii i 17 km na północ od chrześcijańskiego sanktuarium w Abū Mīnā. Różni badacze identyfikują to miejsce ze starożytną Mareą lub Philoxenite. Od późnych lat 70. poprzedniego wieku egipscy, amerykańscy, francuscy i polscy archeolodzy prowadzą w tym miejscu wykopaliska. Badania skoncentrowane były przede wszystkim na odsłonięciu poszczególnych bizantyjskich budynków (termy, kościoły, domy, warsztaty, młyn), odtworzeniu ich planów i sposobu funkcjonowania. Jednakże takie podejście nie dawało możliwości uchwycenia szerszego, urbanistycznego oraz historycznego kontekstu funkcjonowania osady. Studia nad układem przestrzennym dotychczas były pomijane, choć dostarczają unikalnych informacji o budowie dużych osad u schyłku starożytności. Aby wykorzystać potencjał stanowiska, Prof. Tomasz Derda z Uniwersytetu Warszawskiego od 2017 roku prowadzi nieinwazyjne rozpoznanie całego terenu połączone z sondażami archeologicznymi w różnych jego częściach.
rys. J. Kaniszewski, na licencji CC BY 4.0
Dokumentacja zabudowy miejskiej
Zrealizowane dotychczas badania umożliwiły identyfikację anomalii magnetycznych wskazujących zasięg zwartej zabudowy miejskiej pozbawionej murów obronnych. Tym działaniom towarzyszyła także dokumentacja ukształtowania terenu i widocznych na powierzchni reliktów kamiennych murów. Sporządzona w ten sposób mapa umożliwiła rozpoznanie uporządkowanej zabudowy obejmującej 13 ha. Jej główne elementy to złożony system prostych ulic z przyległymi do nich budynkami o różnych funkcjach oraz sztuczne nabrzeże powiązane z rozbudowaną infrastrukturą portową.
rys. W. Małkowski, na licencji CC BY 4.0
Badania wykopaliskowe we wschodniej części stanowiska pozwoliły ustalić, że wraz z budową znajdującego się tu nabrzeża, po jego zachodniej stronie naniesione zostały duże ilości ziemi. Jej depozycja w tym miejscu miała podwyższyć i wyrównać teren przed wzniesienim budynków i przyległych ulic. Znaleziska naczyń ceramicznych, a także terakotowych figurek z tych warstw niwelacyjnych wskazują, że wszystkie te konstrukcje zbudowano w VI wieku n.e. W tym samym czasie powstała również monumentalna, szeroka na 18 m, główna miejska ulica biegnąca z północy na południe, od wielkiej bazyliki do południowych łaźni.
Budownictwo modułowe
Analiza układu murów w budynkach przy Wschodnim Nabrzeżu pozwoliła zaobserwować, że składały się one z modułów o powtarzalnych kwadratowych planach i stałych rozmiarach. Każdy z nich posiadał rząd trzech sklepów otwierających się na wschód w kierunku jeziora. Za nimi znajdowały się dwa dodatkowe pomieszczenia o różnych rozmiarach poprzedzone portykiem kolumnowym. Sąsiadujące ze sobą moduły nie były połączone przejściami, co wskazuje, że każdy z nich stanowił samodzielną jednostkę użytkowaną niezależnie od pozostałych. Równocześnie wszystkie moduły w obrębie poszczególnych budynków tworzyły konstrukcyjną całość – jednolitą i prostą pierzeję o długości 260 m.
© M. Gwiazda, na licencji CC BY 4.0
Z Marei znane są także inne przykłady budynków wznoszonych w systemie modułowym. Przy Zachodnim Nabrzeżu znajdowały się biapsydalne termy (T2), składające się z dwóch identycznych w planie pomieszczeń z basenami z zimną wodą. Były one flankowane od strony wschodniej i zachodniej przez dwa budynki interpretowane jako warsztaty lub sklepy. Każdy z nich tworzyły cztery moduły o powtarzalnych rozmiarach i takim samym układzie pomieszczeń. To powszechne wykorzystanie powielanych planów nie pozostawia wątpliwości co do charakteru tych założeń. Z całą pewnością nie były to indywidualne przedsięwzięcia budowlane, lecz obiekty wnoszone w ramach większego programu urbanistycznego, który objął swoim zasięgiem dużą część miasteczka.
1. Zachodnie termy; 2. Warsztaty; 3. Budynki mieszkalne; W1-A-C. Budynki przy Wschodnim Nabrzeżu
rys. A.B. Kutiak, W. Małkowski, M. Gwiazda, na licencji CC BY 4.0
Jedna z nielicznych fundacji miejskich
Wszystkie powyższe elementy wskazują, że Marea była dobrze zaplanowaną osadą. Stanowi ona także zapis panujących w tym czasie ideałów urbanistycznych, uwzględniających obecność wielkiego kościoła przylegającego do najważniejszej ulicy. Nowe fundacje o charakterze miejskim u schyłku starożytności w basenie morza Śródziemnego są nieliczne. Pojedyncze przykłady tego rodzaju pochodzą z terenów przygranicznych imperium bizantyjskiego, czego przykładem są Justiniana Prima (współczesna Serbia) czy Zenobia i Resafa (Syria). Wśród nich tylko osada z Północnej Hawwariyi nie posiadała murów obronnych, co wyraźnie ją wyróżnia i wskazuje na jej odmienny charakter.
O badaniach budownictwa modułowego w bizantyjskiej w Mareii możesz przeczytać w najnowszym artykule Antiquity. Z kolei w Archaeological Prospection można przeczytać o wynikach badań nieinwazyjnych. Prowadzący Ekspedycję Marea na bieżąco publikują informacje ze swoich badań na stronie internetowej, w social media oraz na platformie Academii.
Badania realizowane są przez Wydział Archeologii i Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej Uniwersytetu Warszawskiego, a finansowane są z grantu Narodowego Centrum Nauki (2017/25/B/H3/01841).
Artykuł ten można bezpłatnie przedrukować, ze zdjęciami, z podaniem źródła
Autor: Dr Mariusz Gwiazda – kieruje pracami terenowymi w Marei. Specjalizuje się w archeologii grecko-rzymskiej na Bliskim Wschodzie i w Egipcie. Jego obecne badania koncentrują się na architekturze mieszkalnej, produkcji rzemieślniczej oraz zwyczajach grzebalnych. Jest członkiem Marea Archaeological Project od 2014 roku, poza tym pracował na wielu innych stanowiskach w Egipcie, Libanie i Turcji.
Reakcja: J.M.C.
Korekta językowa: A.J.