Budownictwo modułowe w bizantyjskiej Marei (Egipt)

Marea w czasach antycznych była ważnym portem i ośrodkiem handlowym w północnym Egipcie. Do tej pory archeolodzy skupiali się na badaniu pojedynczych budowli znajdujących się na stanowisku. W 2017 roku rozpoczęto prace nad całościowym rozpoznaniem układu przestrzennego, zabudowy, ulic i nadbrzeża portowego. Wyniki badań, opublikowane niedawno w Antiquity, wskazują, że budownictwo modułowe w bizantyjskiej Marei było częścią większego programu urbanistycznego, jednego z nielicznych u schyłku starożytności. Istniejące w Marei centrum pielgrzymkowe opisano niedawno na łamach Nauka PAP w Polsce.

Badania nad jeziorem Mareotis

Współczesna arabska wioska Hawwariya znajduje się na południowym brzegu jeziora Mareotis, w północnym Egipcie i oddalona jest o około 40 km na południowy-zachód od Aleksandrii i 17 km na północ od chrześcijańskiego sanktuarium w Abū Mīnā. Różni badacze identyfikują to miejsce ze starożytną Mareą lub Philoxenite. Od późnych lat 70. poprzedniego wieku egipscy, amerykańscy, francuscy i polscy archeolodzy prowadzą w tym miejscu wykopaliska. Badania skoncentrowane były przede wszystkim na odsłonięciu poszczególnych bizantyjskich budynków (termy, kościoły, domy, warsztaty, młyn), odtworzeniu ich planów i sposobu funkcjonowania. Jednakże takie podejście nie dawało możliwości uchwycenia szerszego, urbanistycznego oraz historycznego kontekstu funkcjonowania osady. Studia nad układem przestrzennym dotychczas były pomijane, choć dostarczają unikalnych informacji o budowie dużych osad u schyłku starożytności. Aby wykorzystać potencjał stanowiska, Prof. Tomasz Derda z Uniwersytetu Warszawskiego od 2017 roku prowadzi nieinwazyjne rozpoznanie całego terenu połączone z sondażami archeologicznymi w różnych jego częściach.

Dokumentacja zabudowy miejskiej

Zrealizowane dotychczas badania umożliwiły identyfikację anomalii magnetycznych wskazujących zasięg zwartej zabudowy miejskiej pozbawionej murów obronnych. Tym działaniom towarzyszyła także dokumentacja ukształtowania terenu i widocznych na powierzchni reliktów kamiennych murów. Sporządzona w ten sposób mapa umożliwiła rozpoznanie uporządkowanej zabudowy obejmującej 13 ha. Jej główne elementy to złożony system prostych ulic z przyległymi do nich budynkami o różnych funkcjach oraz sztuczne nabrzeże powiązane z rozbudowaną infrastrukturą portową.

Badania wykopaliskowe we wschodniej części stanowiska pozwoliły ustalić, że wraz z budową znajdującego się tu nabrzeża, po jego zachodniej stronie naniesione zostały duże ilości ziemi. Jej depozycja w tym miejscu miała podwyższyć i wyrównać teren przed wzniesienim budynków i przyległych ulic. Znaleziska naczyń ceramicznych, a także terakotowych figurek z tych warstw niwelacyjnych wskazują, że wszystkie te konstrukcje zbudowano w VI wieku n.e. W tym samym czasie powstała również monumentalna, szeroka na 18 m, główna miejska ulica biegnąca z północy na południe, od wielkiej bazyliki do południowych łaźni.

Budownictwo modułowe

Analiza układu murów w budynkach przy Wschodnim Nabrzeżu pozwoliła zaobserwować, że składały się one z modułów o powtarzalnych kwadratowych planach i stałych rozmiarach. Każdy z nich posiadał rząd trzech sklepów otwierających się na wschód w kierunku jeziora. Za nimi znajdowały się dwa dodatkowe pomieszczenia o różnych rozmiarach poprzedzone portykiem kolumnowym. Sąsiadujące ze sobą moduły nie były połączone przejściami, co wskazuje, że każdy z nich stanowił samodzielną jednostkę użytkowaną niezależnie od pozostałych. Równocześnie wszystkie moduły w obrębie poszczególnych budynków tworzyły konstrukcyjną całość – jednolitą i prostą pierzeję o długości 260 m.

Z Marei znane są także inne przykłady budynków wznoszonych w systemie modułowym. Przy Zachodnim Nabrzeżu znajdowały się biapsydalne termy (T2), składające się z dwóch identycznych w planie pomieszczeń z basenami z zimną wodą. Były one flankowane od strony wschodniej i zachodniej przez dwa budynki interpretowane jako warsztaty lub sklepy. Każdy z nich tworzyły cztery moduły o powtarzalnych rozmiarach i takim samym układzie pomieszczeń. To powszechne wykorzystanie powielanych planów nie pozostawia wątpliwości co do charakteru tych założeń. Z całą pewnością nie były to indywidualne przedsięwzięcia budowlane, lecz obiekty wnoszone w ramach większego programu urbanistycznego, który objął swoim zasięgiem dużą część miasteczka.

Jedna z nielicznych fundacji miejskich

Wszystkie powyższe elementy wskazują, że Marea była dobrze zaplanowaną osadą. Stanowi ona także zapis panujących w tym czasie ideałów urbanistycznych, uwzględniających obecność wielkiego kościoła przylegającego do najważniejszej ulicy. Nowe fundacje o charakterze miejskim u schyłku starożytności w basenie morza Śródziemnego są nieliczne. Pojedyncze przykłady tego rodzaju pochodzą z terenów przygranicznych imperium bizantyjskiego, czego przykładem są Justiniana Prima (współczesna Serbia) czy Zenobia i Resafa (Syria). Wśród nich tylko osada z Północnej Hawwariyi nie posiadała murów obronnych, co wyraźnie ją wyróżnia i wskazuje na jej odmienny charakter.

O badaniach budownictwa modułowego w bizantyjskiej w Mareii możesz przeczytać w najnowszym artykule Antiquity. Z kolei w Archaeological Prospection można przeczytać o wynikach badań nieinwazyjnych. Prowadzący Ekspedycję Marea na bieżąco publikują informacje ze swoich badań na stronie internetowej, w social media oraz na platformie  Academii.

Badania realizowane są przez Wydział Archeologii i Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej Uniwersytetu Warszawskiego, a finansowane są z grantu Narodowego Centrum Nauki (2017/25/B/H3/01841).

 

Artykuł ten można bezpłatnie przedrukować, ze zdjęciami, z podaniem źródła

 

Autor: Dr Mariusz Gwiazda – kieruje pracami terenowymi w Marei. Specjalizuje się w archeologii grecko-rzymskiej na Bliskim Wschodzie i w Egipcie. Jego obecne badania koncentrują się na architekturze mieszkalnej, produkcji rzemieślniczej oraz zwyczajach grzebalnych. Jest członkiem Marea Archaeological Project od 2014 roku, poza tym pracował na wielu innych stanowiskach w Egipcie, Libanie i Turcji.

Academia

Google Scholar

Reakcja: J.M.C.

Korekta językowa: A.J.