Powrót do Khrami Didi Gora, słynnej gruzińskiej osady neolitycznej

Neolityczna kultura Shomu-Shulaveri, znajdująca się w samym sercu Zakaukazia, wciąż urzeka badaczy. Ten prehistoryczny fenomen, który obejmuje terytoria dzisiejszej Gruzji, Armenii i Azerbejdżanu, wyróżnia się bowiem szeregiem unikalnych cech. Wciąż pozostaje jednak nie do końca zrozumiany. Jednym z powodów jest to, że wiele z dotychczasowych badań koncentrowało się głównie na jego archeologicznych reliktach w Armenii i Azerbejdżanie, natomiast obszar Gruzji, a w szczególności Khrami Didi Gora – największe z tutejszych stanowisk, pozostawał niejako na marginesie badawczych zainteresowań… Fakt ten dziwi tym bardziej, że odkryta tu osada skrywa niezwykłe źródła, świadczące między innymi o wysokich umiejętnościach rolniczych i rzemieślniczych, czy też zagadkowych wierzeniach duchowych, których przejawem są liczne figurki antropomorficzne. Jakie historie kryją się za odkrywanymi tutaj obiektami? Jak wyglądało życie społeczności Shomu-Shulaveri zamieszkujących tę osadę? Czy było ono podporządkowane wierzeniom? A może dalekosiężnym sieciom społecznym i wymianie? To tylko niektóre z pytań oczekujących odpowiedzi…

Ostatnie wykopaliska w Khrami Didi Gora, jednym z największych stanowisk neolitycznych w Gruzji, miały miejsce w ubiegłym wieku. Po czterdziestu latach od ostatnich badań, młoda archeolog Mariam Eloshvili, rozpoczyna tutaj nowe prace badawcze mające na celu pełne rozpoznanie stanowiska oraz odkrycie nieznanych dotąd wątków związanych z jego funkcjonowaniem. Czy tchnie ona nowe życie w historię jednego z najsłynniejszych stanowisk neolitycznych Zakaukazia? Oceńcie sami…

Oblicza archeologicznej kultury Shomu-Shulaveri

Stanowisko osadnicze Khrami Didi Gora jest częścią archeologicznej kultury Shomu-Shulaveri, identyfikowanej ze społecznościami neolitycznymi, które rozwijały się wzdłuż doliny rzeki Kura na terenie dzisiejszej Gruzji, Armenii i Azerbejdżanu. Datowana na początek VI tysiąclecia p.n.e. jednostka ta uważana jest za najważniejszą w regionie Zakaukazia. Czasami określa się ją również mianem kultury Aratashen-Shulaveri-Shomu, co odzwierciedla szeroki zasięg geograficzny jej wpływów.

Pierwszego odkrycia reliktów tej kultury dokonał azerbejdżański archeolog, Ideal Narimanov, na stanowisku Shomu Tepe w zachodnim Azerbejdżanie, co miało miejsce w latach 1958-1964. Wkrótce potem archeolodzy Aleksandre Javakhishvili i Tariel Chubinishvili odkryli podobne osady w Gruzji, a dokładniej w Shulaveri Gora. Stanowiska te miały wiele wspólnych cech, wśród których za najważniejsze uznano okrągłe struktury domów, podobieństwa technologiczne w produkcji narzędzi z kamienia i kości, analogie ceramiczne i powszechność w wykorzystaniu obsydianu. 

Jednym z najbardziej fascynujących aspektów kultury Shomu-Shulaveri jest jednak jej pochodzenie. Podczas gdy niektórzy badacze dopatrują się w jej genezie wpływu mezopotamskich kultur Hassuna i Halaf, inni sugerują, że kluczową rolę odegrały kultury północnego Iranu i gór Zagros. Przemawiać miałyby za tym m. in. podobieństwa w użyciu narzędzi kamiennych i kościanych, style ceramiczne i pochówki, wśród których dominowała kremacja (stanowisko Aruchlo w Gruzji). Wciąż jednak trudno o ostateczne rozstrzygnięcie… 

Tajemnice Khrami Didi Gora

Khrami Didi Gora, o którym tutaj mowa, zlokalizowane w gruzińskiej Kotlinie Kura, datowane jest na VI tysiąclecie p.n.e. Co warte ponownego podkreślenia, jest ono największą osadą późnego neolitu, a jego powierzchnia osiąga kolosalne rozmiary 4,5 hektara. Wykopaliska archeologiczne miały tutaj miejsce po raz pierwszy w latach 1972-1982. W 2023 roku prace badawcze wznowiono, rozpoczynając nowy rozdział w historii badań.

Na obszarze osady odkryto kilka okrągłych struktur mieszkalnych o różnej średnicy, wykonanych z cegły mułowej. Analiza ich wykazała, że w samym ich środku znajdowały się najprawdopodobniej konstrukcje wsporcze dachu. Pod względem architektonicznym Khrami Didi Gora wykazuje więc duże podobieństwo do stanowisk: Imiris Gora w Gruzji i Mentesh Tepe w Azerbejdżanie. 

Najnowsze badania wykopaliskowe dostarczyły kolejnych, licznych źródeł archeologicznych, wśród nich kamiennych i kościanych narzędzi, fragmentów ceramiki czy kamieni szlifierskich. Ostatnie działania, choć skupione były głównie na konserwacji znalezisk, dostarczyły mimo to wiele informacji na temat złożonego charakteru osady.

Pochówki z Khrami Didi Gora – tajemnica wciąż czekająca na swoje odkrycie

Jednym z zagadnień newralgicznych dla neolitu południowego Kaukazu są neolityczne cmentarzyska, które są tutaj niezwykłą rzadkością. Dotąd odkryto tylko cztery: Aknashen w Armenii, Kamiltepe i Mentesh Tepe w Azerbejdżanie oraz Aruchlo w Gruzji. Wśród nich Aruchlo jest szczególnie ważne, ponieważ zawiera dowody na prowadzenie obrzędu ciałopalenia, niezwykle rzadkiej praktyki na tym obszarze. Chociaż sam charakterów pochówków w Shomu-Shulaveri jest dość dobrze rozpoznany, w Khrami Didi Gora jak na razie nie odkryto żadnego przejawu działań związanych z przeprawą zmarłego na tamten świat. Dziwi to tym bardziej, jeżeli weźmiemy pod uwagę rozmiar osady. Wydaje się zatem, że jest to obszar wciąż czekający na odkrycie. 

Znaczenie kulturowe 

Dotychczasowe badania w Khrami Didi Gora, zarówno te archiwalne, jak i ostatnie prace, dostarczyły szereg fascynujących znalezisk. Wśród nich znajduje się liczne narzędzia wykonane z różnych surowców, które służyły bardzo wielu celom, w tym rolnictwu, garncarstwu, produkcji tekstyliów i skóry, a także obróbce drewna lub kamienia. Grupa ta obejmuje takie specjalistyczne przedmioty jak skrobacze, przekłuwacze, dłuta, kościane fibule, różne narzędzia tnące, a także kamienie szlifierskie, kamienne naczynia czy topory. Ponadto na stanowisku znaleziono liczne fragmenty ceramiki, zarówno takiej grubościennej, kuchennej, jak i cienkościenne, tzw. stołowej. Na stanowisku zarejestrowano ponadto liczne narzędzia wykonane z krzemienia i obsydianu. Co jednak zapewne okaże się bardziej interesujące – różne figuralne przedstawienia antropomorficzne, wskazujące na bogate życie symboliczne i wielką wartość doznań duchowych w tej neolitycznej społeczności. 

Kości rekina

Jak już wspomniano, w inwentarzu źródeł odkrytych w Khrami Didi Gora można  znaleźć liczne narzędzia wykonane z kości, ale też z poroża, a także… z rekina! Uważa się, że takie narzędzia, odkryte również na stanowiskach w Armenii, Azerbejdżanie i w innych regionach Gruzji, pochodzi od czarnomorskiego rekina Catran. Niestety, wciąż potrzebne są dodatkowe badania, które pozwoliłyby na pozytywną weryfikację tej hipotezy. Tak czy inaczej, już samo odkrycie kości rekina jest szczególnie intrygujące! Sugeruje to bowiem potencjalną wymianę handlową lub kulturową z odległymi regionami przybrzeżnymi. Biorąc pod uwagę śródlądową lokalizację Khrami Didi Gora, znaleziska tego typu otwierają perspektywy badawcze na nieznane dotąd wątki dalekosiężnych interakcji społecznych prehistorycznego świata.

Rytualne znaczenie osady

Archeolodzy prowadzący wykopaliska w Khrami Didi Gora odkryli, że stanowisko to jest nader godne uwagi nie tylko ze względu na różne intrygujące powiązania społeczno-ekonomiczne, ale także ze względu na bogate źródła związane ze sferą rytualną. I choć kilka z zarejestrowanych struktur dostarczyło fascynujących znalezisk w tym zakresie, to wciąż podstawowym zagadnieniem badawczym pozostaje to, w co wierzyli mieszkańcy tej neolitycznej osady. Poniżej zaprezentowano kilka z dotychczasowych ustaleń. 

Budynek 30 – kluczowa struktura rytualna

Budynek 30 wyróżnia się na tle innych konstrukcji w tym miejscu. Ma nieregularny, okrągły kształt, przypominający rytualne budynki 9 i 10 w Imiris Gora w Gruzji. Unikalne przedmioty znalezione tutaj dodatkowo sugerują jego obrzędowe znaczenie. Do najważniejszych odkryć należą antropomorficzne statuetki – w sumie 17 z nich – z których większość jest połamana, ale wciąż możliwa do zrekonstruowania. Figurki te zazwyczaj przedstawiają siedzące postacie kobiece, co sugeruje ich związek z kultem płodności. Są one nawet określane jako siedzące postacie kultu „Wielkiej Matki”. Figurki te mają małe spiczaste głowy z otworami, w których mogły być umieszczone oczy, co sugeruje użycie różnych materiałów do ich wykonania. Większość z nich nie ma rąk, ale ma spiczaste piersi i masywne kończyny dolne, które są ze sobą połączone. Wykonane z niewypalonej, mieszanej gliny figurki mają wysokość od 4 do 6 cm. Oferują one cenny wgląd w duchową i kulturową praktykę społeczności.

Figurki antropomorficzne z innych budynków

Oprócz tradycyjnych figurek reprezentujących (najprawdopodobniej) postaci kobiece, w Budynku 31/36, a zwłaszcza w Palenisku 53, znaleziono kolejne unikatowe figurki. Wśród nich, dobrze zachowaną figurkę kobiecą ukazaną z dość realistycznymi cechami, w tym zaokrąglonymi oczami, brwiami, małymi ustami, spiczastą głową i piersiami. 

Inna figurka znaleziona w tym samym budynku, choć jest uszkodzona i brakuje jej fragmentu tułowia oraz głowy, to wciąż intryguje – wciąż ma zaokrąglone oczy i usta. Figurka ta została również pokryta czarną farbę w okolicach głowy i szyi, i przedstawia takie cechy, które trudno zinterpretować w kierunku identyfikacji płci. Jej nietypowy cylindryczno-stożkowaty kształt, oraz zaprezentowanie jej z głowa pochyloną do tyłu, odbiega zupełnie od innych figurek na tym stanowisku lub innych znajdujących się w jego sąsiedztwie. Co ciekawe, inna figurka, tym razem z Paleniska 55, ma bardzo podobny wygląd twarzy, choć kulisty kształt ciała. Sugeruje to, że postać mogła nosić ubranie – jej kończyny dolne nie są spiczaste, tak jak u poprzednich przedstawień. Została ona również ozdobiona w okolicach szyi i głowy.

Inne fascynujące odkrycia

Inne intrygujące przedmioty odkryte w Khrami Didi Gora to między innymi kobieca figurka z przebitym ramieniem, która mogła być przeznaczona do użytku jako np. wisząca ozdoba ścienna lub amulet. Znaleziono również inną małą figurkę w kształcie głowy, której brakuje tułowia, co uniemożliwia pełną rekonstrukcję, a więc identyfikację. Jest ona jednak ciekawa ze względu na przedstawienie rysów twarzy, które obejmują małe otwory na usta i oczy. Głowa jej ma zaś spiczasty czubek, co może sugerować, że została ona przedstawiona w nakryciu głowy. Ślady białej farby znalezione w pobliżu oczu i czarne kropki mogą za to reprezentować tatuaże na twarzy, choć pozostaje to wciąż bardzo roboczą hipotezą.

Rola religii i duchowości

Odkrycie dużej liczby żeńskich figurek antropomorficznych przedstawionych w pozycji siedzącej w dość specyficznych kontekstach wskazuje, że religia i duchowość mogły mieć bardzo duże znaczenie w życiu społeczności Khrami Didi Gora. Przedstawienia te wedle podejrzeń najprawdopodobniej reprezentowały płodność i boską ochronę. Zagadnienie to, choć pokazuje pewne elementy prehistorycznych wierzeń i rytuałów, wciąż jednak czeka na właściwe rozpoznanie. 

Budynek 34 – centrum rytualne?

Kolejnym znaczącym obiektem archeologicznym Khami Didi Gora jest Budynek 34, który mierzy aż 4 metry średnicy. W jego centrum znajduje się gliniane palenisko o owalnym kształcie, które w przeciwieństwie do innych w okolicy, wykazuje ślady działania intensywnego ognia. Co ciekawe, wschodnia część budynku również je nosi, co sugeruje, że nie była to konstrukcja domowa, ale mogła być używana do działań pozagospodarczych, na przykład do rytuałów. Pod wschodnią ścianą odkryto dodatkowo ceramikę oraz kości zwierzęce, najprawdopodobniej należące do świni. Budynek ten jest dodatkowo połączony z Budynkiem 33 przez wewnętrzną ścianę. I w nim odkryto podobne ślady spalenizny, co sugeruje, że i on mógł służyć do celów rytualnych. Warto zauważyć, że pod znajdującą się tutaj Ścianą 41 odkryto głowę byka z rogami, umieszczoną na cokole, bardzo podobną do odkryć na słynnym stanowisku archeologicznym Çatalhöyük. Tam głowa byka była najprawdopodobniej powieszona na ścianie. Czy mamy tutaj do czynienia z podobnym przypadkiem? 

Interdyscyplinarne wyzwania i trwające badania

Dla archeologów pracujących w Khrami Didi Gora współpraca z ekspertami z innych dyscyplin jest niezbędna do zrozumienia rytualnego kontekstu osady i szerzej z- poznania dziejów tej prehistorycznej społeczności. To ona bowiem położyła podwaliny pod urbanizację i rolnictwo na Kaukazie Południowym. Trwające badania mają na celu bliże poznanie tajemnic kultury Shulaveri-Shomu – złożonego zjawiska, które nadal pozostaje tylko częściowo zidentyfikowane. Chociaż zbadano do tej pory różne stanowiska archeologiczne związane z tym społeczeństwem, wiele pytań dotyczących ich stylu życia i pochodzenia pozostaje bez odpowiedzi. Kluczowe z nich nadal obejmują genezę Shulaveri-Shomu, wpływu tradycji z Bliskiego Wschodu oraz roli religii w codziennym życiu tej społeczności.

W szczególności, badacze wciąż poszukują dowodów, które mogłyby potwierdzić charakter organizacji społecznej i to w jaki sposób reprezentacji kultury Shomu-Shulaveri gospodarowali. Czy ugrupowania te były zarządzane przez elity? W jaki sposób tworzyli oni i upowszechniali swoją wiedzę technologiczną w tak dużym regionie, oraz – jak duży mieli oni wpływ na otaczające ich społeczności? To tylko niektóre z kluczowych pytań stawianych na drodze zrozumienia życia Shomu-Shulaveri i rozprzestrzeniania się jej jej innowacji.

Dalsze perspektywy i wyzwania

Chociaż dzisiejsza archeologia prezentuje tak szeroki zakres możliwości do właściwego rozpoznania kultury Shomu-Shulaveri, wciąż pozostaje kilka bardzo trudnych wyzwań. Wśród nich wspomniane już zrozumienie struktur społecznych, ale też poznanie wykorzystywanych metod rolniczych i powiązań regionalnych. 

Badacze nie ustają jednak w trudach, by zapełnić luki w naszej wiedzy o neolitycznych ugrupowaniach z VI tysiąclecia p.n.e., wciąż udoskonalając ramy chronologiczne funkcjonowania kultury Shomu-Shulaveri, badając organizację społeczną i identyfikując relikty dawnych technik rolniczych oraz dowodów licznych regionalnych kontaktów. Pozostaje trzymać kciuki za owoce sezony badawcze i niezliczone odkrycia.

Autorki: 

Ana Davitashvili – jest doktorantką na Uniwersytecie Warszawskim, specjalizującą się w bioarcheologii. Jej badania koncentrują się na analizie stabilnych izotopowów kości ludzkich, zwierzęcych i szczątków roślinnych, ze szczególnym uwzględnieniem zrozumienia starożytnych diet i praktyk hodowlanych. Jej praca koncentruje się na okresie przejściowym neolitu, badając, w jaki sposób zmiany w strategiach utrzymania mogły wpłynąć na rozwój społeczny i kulturowy.

ResearchGate: https://www.researchgate.net/profile/Ana-Davitashvili-3

Orcid: https://orcid.org/0009-0005-7903-7715 

 

Mariam Eloshvili – doktorantka Ilia State University. Mariam ukończyła studia magisterskie na Uniwersytecie Warszawskim w 2021 roku. Od 2023 r. jest doktorantką archeologii w Iliauni. Interesuje się procesami neolityzacji Kaukazu i Bliskiego Wschodu. Jej badania doktoranckie koncentrują się na Khrami Didi Gora, a jej głównym celem jest zbadanie społeczno-ekonomicznych i kulturowych aspektów życia społeczeności neolitycznych. Badania doktoranckie Mariam są wspierane przez Rustaveli National Foundation.

ResearchGate: https://www.researchgate.net/profile/Mariam-Eloshvili 

Academia: https://iliauni.academia.edu/MariamEloshvili 

Project on Facebook: https://www.facebook.com/profile.php?id=100093249527069 

Project on X: https://x.com/Khrami_s_Gora 

 

Artykuł ten można bezpłatnie przedrukować, ze zdjęciami, z podaniem źródła

 

Bibliografia:

Emmanuel Baudouin, Bertille Lyonnet, Caroline Hamon, 2015. Architectural Techniques and Cultural Relationships between the Caucasus and Mesopotamia at the beginning of the sixth Millenium B.C. Colloque international ”Du Caucase à l’Arabie : l’espace domestique au Néolithique, Carolyne Douché; Fiona Pichon, Paris, France, pp.49-84. 

Lyonnet, B., Guliyev, F., Bouquet, L., Bruley-Chabot, G., Samzun, A., Pecqueur, L., … Courcier, A. 2016. Mentesh Tepe, an early settlement of the Shomu-Shulaveri Culture in Azerbaijan. Quaternary International 395, pp. 170–183.

Glont, l., Javakhishvili, A., Kiguradze, T. 1975. Kvemo kartlis arkeologiuri ekspeditsiis mushaobis shedegebi (1972-1973). (Archaeological survey reports from Kvemo Kartli 1972-1973) Sakartvelos sakhelmtsipo muzeumis arkeologiuri ekspediciis shedegebi, Metsniereba IV, pp. 22-37.

Japaridze, O., Javakhishvili, A. 1971. Udzvelesi Mitsatmokmedi mosakhleobis kultura Sakartvelos teritoriebze [First agricultural societies on the territory of Georgia], SSR Georgia, pp. 37-107.

Javakhishvili, G. 2015. Adamianis Gmosakhuleba sakartvelos udzvelesi khanis plastikashi (neolitis khanidan feodaluri khanamde); [Human form in Ancient Georgian plastic art], pp. 13-41.

Menabde, M., Kiguradze, T., Kikodze, Z. 1978, Kvemo kartlis arkeologiuri ekspeditsiis mushaobis shedegebi ( 1976-1977); [Archaeological survey reports from Kvemo Kartli 1976-1977], Sakartvelos sakhelmtsipo muzeumis arkeologiuri ekspediciis shedegebi, Metsniereba VI, pp. 27-47. 

 

Redakcja: A.C.

Okładka: