Królestwo Węża II: Przeniesienie jaskini z Dzibanché do Calakmul

Epigrafika Majów to pasjonująca dziedzina, która wzniosła archeologię Majów na zupełnie nowy poziom: przywróciła postaciom ze stel imiona, a zapomnianym miastom historię. Jednym z najbardziej fascynujących wspólnych dokonań archeologii i epigrafiki Majów jest odsłonięcie jednego z najbardziej newralgicznych momentów w historii Dynastii Węża-Kaanul, dzięki schodom hieroglificznym z Naranjo/Caracol. Był to zarazem jeden z punktów zwrotnych w historii klasycznej cywilizacji Majów…

Schody Hieroglificzne z Naranjo i z Caracol

Pierwsze fragmenty schodów hieroglificznych z Caracol odkrył w 1905 roku Teobert Maler – austriacki oficer, który po egzekucji cesarza Maksymiliana postanowił zostać w Meksyku. Odkrył je w… Naranjo. Wtedy właśnie zrodziła się w nim nieodparta pasja do archeologii. Dwanaście paneli i trzy mniejsze fragmenty badał Sylvanus G. Morley. Później zrobił to Ian Graham, którego dokumentacja pozwoliła ocalić wiedzę, kiedy dwa spośród paneli zostały skradzione, a inne rozjechały się po różnych kolekcjach muzealnych na świecie. Tatiana Proskouriakoff i Michael Closs określili zakres czasu określony w inskrypcji na lata 623–642 n.e. oraz niepokojącą tematykę: sukcesy militarne K’an II, boskiego władcy Uxwitza’ (Caracol) odniesione nad królestwem Sa’al (Naranjo) w latach 626 i 631 n.e. Linda Schele i David Freidel w 1990 roku postawili tezę, że schody te zostały postawione w Naranjo przez zwycięską armię jako znieważający aneks do klęski upokorzonych obrońców.

Starcie królów

Oprócz apoteozy K’an II, władcy Uxwitza’ (Caracol), jego udziału w pokonaniu i złożeniu w ofierze K’uxaj, władcy Sa’al (Naranjo), schody opisywały rozłam w dynastii Kaanul po śmierci władcy o imieniu Tajo’m Uk’ab K’ahk’ oraz przeniesienie tronu i Jaskini Węża z Dzibanché do Calakmul. Dokonał tego Yuknoom (część imienia nadal nieczytelna), władca Węża ze zwykłym tytułem Kaanul ajaw, rezydujący w Calakmul – słynne: machaj k’awiilil tahn ch’een Kaanul pahtaal k’awiil ta Uxte’tuun (nie ma odtąd k’awiila w Kaanul, oto jest k’awiil w Uxte’tuun). Kaanul mogło być w tym układzie toponimem Dzibanché, zanim utrwaliło się jako herb dynastii. Christophe Helmke i Felix A. Kupprat zwracają jednak uwagę, że Kaanul to przede wszystkim miejsce z wyższego planu egzystencji – mityczna jaskinia, w której stracił głowę Huun Ixiim, przyszły Bóg Kukurydzy, zgodnie z majańskim mitem kreacyjnym znanym z Popol Vuh.

Wąż zabija Węża…

Inskrypcja ze schodów hieroglificznych Naranjo i Caracol opisuje też pokonanie i złożenie w ofierze Waxaklajuun Ubaah Kan k’uhul Kaanul ajaw – boskiego władcy Węża z Dzibanche, – prawdopodobnie starszego królewskiego brata Yuknooma. Starcie królów miało miejsce w 636 roku n.e. ledwie 58 dni przed koronacją zwycięzcy jako Yuknoom Ch’een II boskiego władcy Kaanul, który został również dzięki temu k’awiilem, protoplastą nowej gałęzi dynastii w Uxte’tuun. Waxaklajuun Ubaah Kaan został stracony dopiero w 640 roku n.e. W tym świetle wolta Sa’al (Naranjo) i batalie z Uxwitza’ (Caracol) nie musiały wcale oznaczać buntu przeciw tronowi Węża – być może następcy Aj Wosal Chan K’inich, których imiona rozwiały kapryśne wichry historii, stanęli po przegranej stronie: wspierali starszą odnogę dynastii, podczas kiedy K’an II stał się stronnikiem młodszej?

Dlaczego Calakmul?

Królewska szachownica

Po śmierci Uk’ay Kaan, prawdopodobnie w 612 roku n.e. tron Węża objął Yuknoom Ti’ Chan, który w 619 roku powtórzył koronację K’ana II z Caracol (uwieczniona na steli 3) i odnowił związki Uxwitza’ z Kaanul. Stela 22 z Uxwitza (Caracol) wspomina koronację kolejnego władcy Węża w 622 roku n.e. – był to Tajoom Uk’ab’ K’ahk’. Obaj: Yuknoom Ti’ Chan i Tajoom Uk’ab’ K’ahk’ mogli być braćmi Yuknoom Ch’een lub braćmi jego ojca. W 626 i 627 roku n.e. K’an II stoczył dwie bitwy z Sa’al (Naranjo), dotąd wasalem Kaanul. W najeździe na nieznany, prawdopodobnie satelitarny ośrodek Sa’al towarzyszył mu książę Yuknoom Ch’een. W 630 roku n.e. zmarł Tajoom Uk’ab’ K’ahk’, a na tronie Węża zasiadł… Waxaklajuub Ubah Kaan – Osiemnaście Głów Węża. Kuzyn lub starszy brat był zapewne pierwszy w kolejce do tronu, jednak to Yuknoom Ch’een miał z sobą armie Chiiknahb (Calakmul), Uxwitza (Caracol) i zajętego w 631 roku n.e. Sa’al (Naranjo) – polityka to nie miejsce na sentymenty.

Mamo, jestem w domu…

Yuknoom Ch’een II Wielki urodził się 600 roku n.e. Jego matką – jak wnioskuje Sergei Vepretskii, na podstawie niedawno odczytanych inskrypcji z mocno zniszczonej dolnej części steli 33 w Calakmul – była Ix? K’abel z lokalnej dynastii Calakmul (tytuł królowej: ix Chiiknahb’ ajaw). Takie imię Yuknoom Ch’een II nadał później swej córce, która została władczynią Waka (El Peru). Jego ojcem był Uk’ay Kaan – znany przez lata, kiedy nie umiano jeszcze odczytywać jego imienia, jako Wijący Wąż (Scroll Seprent). Uk’ay Kaan musiał dowodzić obiema dalekosiężnymi ekspedycjami Węży na Lakamha’ (Palenque). Pierwsza inwazja miała miejsce w 599 roku n.e., a wężowe armie Kaanul po drodze do odległego Palenque mogły przechodzić przez Chiiknahb’ (Calakmul). Druga – w 611 roku n.e. Najstarsze czytelne stele Węży w Calakmul: para 28 i 29 przedstawiająca zgodnie z nową modą władczynię i władcę datowane są już na 623 roku n.e. Kto zatem zgadnie, gdzie urodził się Yuknoom Ch’een?! Hipoteza Vepretskiego, że Yuknoom przeniósł tron Węża do rodzinnego domu jest prawdopodobna, jednak gdy popatrzeć na dokonania tego wcielonego majańskiego demona wojny, można zakładać, że kierowały nim przede wszystkim względy natury praktycznej. Chiiknahb’ jest bliżej centrum Nizin Majów i preklasycznych stolic Pierwszego Królestwa Węża, porzuconego od wieków w selwie El Mirador…

Zapomniany władca i porzucona stolica – machaj k’awiilil

Emblemat Kaanul (glif głowy Węża) znajdujący się w centrum rezydencyjnego placu Pom w Dzibanché oraz znaleziona na fragmencie ceramiki inskrypcja: sakun winik ch’ok, kaloomte’, k’uhul Kaanul ajaw – z pompatyczną deklaracją, że nieznany skądinąd władca Węża Asaxij Chan K’inich jest starszym bratem cesarza bądź pochodzi ze starszej cesarskiej linii – pozwalają sądzić, że starsza linia Węża przetrwała diasporę i czas jakiś jeszcze rezydowała w Dzibanché. Oba artefakty zostały wydatowane na drugą połowę VII stulecia, a więc już po rozłamie w dynastii. Ich wiek szacowano jednak pośrednio: na podstawie stylu. Bardzo pośrednio zważywszy na brak stel w Dzibanché czy jakichkolwiek innych dowodów na próbę utrzymania renomy przy pomocy ikonograficznej propagandy.

Ta ch’een Uxte’tuun – w nowej jaskini Węża

Yuknoom Ch’een II nie nadaremno jest nazywany wielkim. Choć nie zdławił do końca oporu Tikál, mimo że podlegała mu boczna linia tamtejszej dynastii, osiadła w Dos Pilas po rozłamie, zhołdowana w 650 roku n.e., to wiele razy stawiał jego władców do pionu. Choćby w 657 roku n.e., gdy wraz z odszczepieńcami najechał i splądrował Tikál. Dobrym przykładem jego mocy było zmuszenie obu nienawidzących się konkurentów: Bajlaj Chan K’awiil z Dos Pilas i Nuun Ujol Chahk z Tikál do wspólnego uczestnictwa w Yaxhá w uroczystości poświęconej synowi i następcy tronu Yuknooma, o imieniu Yich’aak K’ahk’. Istnieją wątpliwości, czy osobiście prowadził wspólną wyprawę z armią Dos Pilas przeciw Tikál w 677 roku n.e. Miał wtedy 77 lat i być może jest to już historia jego syna oraz księżniczki krwi ze zbuntowanej linii Tikál z Dos Pilas, która w 682 roku n.e. dostała we władanie Naranjo. Temat na kolejną opowieść…

Pan starego i nowego porządku – Yuknoom Wielki

Yuknoom Wielki sprawował kontrolę nad większością południowych Nizin Majów. Osadzał wiernych sobie władców na tak odległych tronach, jak Cancuén nad rzeką Pasión, położone 245 km na południe od Calakmul, gdzie koronował K’iib Ajaw w 656 roku n.e, czy Morales Reforma – 162 km na zachodzie, leżące w tradycyjnej strefie wpływów Palenque, gdzie dokonał inwestytury Muwaan Jol w 662 roku n.e. Jego córki zasiadały na tronach Waka (El Peru) i Sak Nikte’ (La Corona). Yuknoom mienił się władcą Chih Cha’ i Wite’ Nah – starego i nowego porządku. Był z pewnością najpotężniejszym władcą Majów w okresie złotego wieku. Zmarł w 686 roku n.e. jako władca pięciu k’atunów (przeżywszy ponad 4 × 20 lat).

Następcy Yuknoom Ch’een II tytułowali siebie w inskrypcjach jako drugi i trzeci po k’awiilu. W Calakmul odnoszono się poza tym jedynie do Uk’ay Kaan – boskiego władcy Węża ze starszej części dynastii, ojca Yuknooma Wielkiego – wspominano jego koronację w 579 roku n.e. w inskrypcjach ze stel 8 i 33. Yuknoomowie rządzili Nizinami Majów większą część VI stulecia, stopniowo tracili wpływy po dwóch klęskach w 695 i 736 roku n.e. na rzecz dynastii z Tikál, powracającej na polityczną scenę. Dowody upadku potęgi Yuknoomów powyrastały w kręgu ich dawnej bliskiej strefy wpływów kamiennymi stelami wieńczącymi k’atuny 9.14.0.0. – 711 rok n.e. i 9.15.0.0. – 731 rok n.e. w Oxpemul, Nadzca’an, El Palmar czy Chactún i Lagunita leżącymi za miedzą nagle opustoszałego Becán – najprawdopodobniej punktu projekcji siły tronu Węża w regionie Río Bec. Na steli 9 z Oxpemul, konsekrowanej na zakończenie k’atunu 9.16.0.0.0 w 751 roku n.e., lokalny władca depcze głowę węża: TEGO węża…

Jak to w końcu jest z tymi tytułami?

Uxte’tuun – Trzy Kamienie, Palenisko…

Obecnie uważa się, że Uxte’tuun – Trzy Kamienie – to nazwa oznaczająca Pierwotne Palenisko z mitologii Majów, symbolizująca również świętą jaskinię i pewnie większy organizm państwowy, sięgający daleko poza granice stanowiska archeologicznego Calakmul. W inskrypcjach: ta ch’een Uxte’tuun definiowane jest jako jaskinia, która na zasadzie metonimii, oznacza centralną, świętą część miasta-państwa. Sanktuarium wiążące świat fizyczny z innymi planami egzystencji, gdzie przebywają patronujący danemu miejscu bogowie (vide: trzy ogromnych rozmiarów ołtarze u podnóża piramidy I w Calakmul). Toponimom Uxte’tuun towarzyszy również „cesarski” tytuł kaloomte’. Inskrypcja nominująca lokalnego władcę jako Uxte’tuun kaloomte’ widnieje dla przykładu na jednej ze stel w Oxpemul – dawnym stanowisku satelitarnym Węży – konsekrowanej niewątpliwie po upadku Kaanul.

Chiiknahb’ – Laguna Oposa

Chiiknahb’ natomiast musi być bardziej lokalną nazwą, być może oznaczającą jezioro coati, więc dla przykładu związaną z Bajo Laberinto – potężnym rozlewiskiem, które jeszcze w okresie preklasycznym było ważnym węzłem szlaków handlowych Mezoameryki i na którego brzegu w Calakmul mamy ruiny targowiska. W inskrypcjach Chiiknahb’ towarzyszy jedynie „królewski” tytuł ajaw, używane jest również w konstrukcjach typu huli Chiiknahb’ – przybył do Calakmul czy aj Chiiknahb’ – ten z Calakmul. Proste…

Mityczna jaskinia Kaanul…

Pośród badaczy nie ma zgody co do tego, czy Kaanul – oprócz tego, że oznaczało mitologiczną scenę dekapitacji Huuna Ixiima: przyszłego Boga Kukurydzy z pierwszej pary boskich bliźniaków z mitu kreacyjnego Popol Vuh oraz herb ulubionej dynastii, której korzenie tak chętnie widzieliby u siebie archeolodzy z Ichkabal, Dzibanché, El Mirador, Yaxnohcah czy Nakbé – było również lokalnym toponimem Dzibanché. Po dziś dzień nie odkryto żadnych inskrypcji z glifem głowy węża na środkowo- czy późnopreklasycznych stanowiskach Nakbé i Yaxnohcah, a te z El Mirador i Dzibanché są już wczesnoklasyczne. Można liczyć na wyniki wykopalisk archeologicznych w Ichkabal, chociaż pośpiech kryjący masę nieprawidłowości związanych z kontrowersyjną inwestycją pod przewrotną i pokrętną nazwą Maya Train budzi spore obawy w tym temacie.

Przemek A. Trześniowski 13.0.9.16.19 8 Kawak 12 Yax

Cykl „Królestwo Węża”:

1. Dwa gniazda Węży w okresie klasycznym

2.  Przeniesienie jaskini z Dzibanché do Calakmul

3. Wazy dynastyczne Kaanul

4. Kto załatwił Yax Mutal?

5. Największe piramidy Majów

Autor:

Przemysław Adrian Trześniowski – z wykształcenia informatyk, majanista, nurek jaskiniowy NACD i IANTD, instruktor nurkowania technicznego IANTD, jedyny w Polsce jaskiniowy archeolog podwodny. Po kilkunastu latach spędzonych na zarządzaniu wdrożeniami informatycznymi w branży telekomunikacyjnej poświęcił życie eksploracjom i archeologii. Zafascynowany Mezoameryką oraz archeologią Majów, jako niezależny badacz współpracujący z kilkoma ośrodkami naukowymi, uczestniczy w projektach archeologicznych w Meksyku, Gwatemali i Salwadorze, w przeszłości również w Polsce i w Peru (wysokogórska archeologia podwodna: [1], [2] i [3]). Na stałe rezydent Meksyku.

 

Więcej postów tego autora

 

Artykuł ten można bezpłatnie przedrukować, z częścią zdjęć, z podaniem źródła

Redakcja: A.B.

Korekta: A.J.

Okładka: Jadeitowa maska przedstawiająca Yuknoom Ch’eena II Wielkiego, znaleziona w grobowcu jego syna Yuknoom Yich’aak K’ahk’a II w pobliżu szczytu wielkiej piramidy II w Calakmul, obecnie eksponowana w Museo Arqueologico de Campeche, Fuerte de San Miguel

fot. P.A.Trześniowski, edycja Archeowiesci.pl

Bibliografia:

Awe J.J., Helmke Ch. (2016) Death Becomes Her: An Analysis of Panel 3, Xunantunich, Belize, „The PARI Journal” Vol. 16, nr 4, s. 1–14.

Delvendahl K. (2008) Calakmul in Sight: History and Archaeology of an Ancient Maya City, Mérida, Unas Letras Industria Editorial.

Grube N. (2005) Toponyms, Emblem Glyphs and the Political Geography of Southern Campeche, „Anthropological Notebooks” 11, s. 89–102.

Grube N. (2004) El origen de la dinastía Kaan, (w:) Enrique Nalda Hernández (red.) Los cautivos de Dzibanché, México D. F.: INAH, s. 117–131.

Helmke Ch., Awe J.J. (2016) Sharper than a Serpent’s Tooth: A Tale of the Snake-head Dynasty as Recounted on Xunantunich Panel 4, „The PARI Journal” Vol. 17, nr 2, s. 1–22.

Helmke Ch., Kupprat F.A. (2016) Where Snakes Abound: Supernatural Places of Origin and Founding Myths in the Titles of Classic Maya Kings, (w:) Daniel Graña-Behrens (red.) Places of Power and Memory in Mesoamerica’s Past and Present: How Sites, Toponyms and Landscapes Shape History and Remembrance, „Estudios Indiana” 9, Berlin: Gebrüder Mann Verlag, s. 33–83.

Lounsbury, F. (1973) On the Derivation and Reading of the “ben-ich” Prefix, (w:) Elizabeth P. Benson (red.) Mesoamerican Writing Systems: a conference at Dumbarton Oaks, October 30th and 31st, 1971, Washington: Dumbarton Oaks Research Library and Collections, s. 99–143.

Martin S. (2020) Ancient Maya Politics: A Political Anthropology of the Classic Period 150-900 CE, New York: Cambridge University Press.

Martin S. (2017) The Caracol Hieroglyphic Stairway, Maya Decipherement.

Martin S. (2013) Inside Emblem Glyphs: Tracking Royal Identies at Calakmul & Dzibanche, Penn Museum (Univeristy of Pennsylvania Museum of Archaeology and Anthropology) – prezentacja.

Martin S. (2008) Wives and Daughters on the Dallas Altar, Mesoweb Articles.

Martin S. (2005) Of Snakes and Bats: Shifting Identities at Calakmul, „The PARI Journal” Vol. 6, nr 2, s. 5–13.

Martin S. (1996) Calakmul en el Registro Epigráfico, (w:) Ramón Carrasco Vargas (red.) Proyecto Arqueológico de la Biosfera de Calakmul: Temporada 1993–1994, Centro Regional de Yucatán, Merida: Instituto Nacional de Antropología e Historia.

Martin S. (1993) Site Q: The Case for a Classic Maya Super Polity, Mesoweb.

Martin S., Grube N. (2000) Chronicle of the Maya Kings and Queens: Deciphering the Dynasties of the Ancient Maya, London, New York: Tames & Hudson.

Martin S.,. Velasquez Garcia E. (2016) Polities and Places: Tracing the Toponyms of the Snake Dynasty, „The PARI Journal” Vol. 17, nr 2, s. 23–33.

Nalda Hernández, E. (2004) Los Cautivos de Dzibanché, México, D.F.: Instituto Nacional de Antropología e Historia.

Tokovinine, A. (2007) Of Snake Kings and Cannibals: A Fresh Look at the Naranjo Hieroglyphic Stairway, „The PARI Journal” Vol. 7, nr 4, s. 15–22.

Velásquez, E. (2004) Los Escalones Jeroglíficos de Dzibanché, (w:) Enrique Nalda Hernández (red.) Los Cautivos de Dzibanché, México, D.F.: Instituto Nacional de Antropología e Historia, s. 78–103.

Velásquez García, E. (2005) The Captives of Dzibanche. „The PARI Journal” Vol. 6, nr 2, s. 1–4.

Velásquez García, E. (2008) Los posibles alcanes territoriales de la influencia política de Dzibanché durante el Clásico temprano: Nuevas alternativas para interpretar las menciones históricas sobre la entidad política de Kan, (w:) Rodrigo Liendo Stuardo (red.) El Territorio Maya, Memoria de la Quinta Mesa Redonda de Palenque, México, D.F.: Instituto Nacional de Antropología e Historia, s. 323–352.

Vepretskii, S., Savchenko, I., Viskanta Khokhriakova, S. (2021) The Force Awakens: History and Politics of Early Kanu’l, 26th European Maya Conference, Bratislava.