Tikál: Odrodzenie

Cywilizacja Majów kojarzy się najczęściej ze wspaniałymi piramidami w Tikál. Wielkie, strzeliste budowle ze świątyniami na szczytach, zwieńczone przez grzebienie z ledwie dziś widocznymi podobiznami władców, przebijające dach koron drzew zielonego oceanu prowincji Petén. Wspaniały, zapadający w pamięć obraz, uwieczniony choćby w jednej z ostatnich scen pierwszej części filmowej sagi „Gwiezdne Wojny”. Tych piramid nie było w czasach, kiedy panujące w Tikál dynastie walczyły o prymat nad Nizinami Majów z jadowitą dynastią Kaanul. Przez pewien czas ryzwalizacja ta toczyła się nawet o przetrwanie samego Tikál. Wczesnoklasyczne Mundo Perdido, centralny i północny akropol, Cytadela oraz liczne obszary rezydencyjne wypełniały krajobraz rozległej metropolii. Jak zatem doszło do powstania wielkich piramid? Kto je zbudował w mieście, pokonanym przez Węży w 562 r. n.e., splądrowanym w 657 r. n.e. i ponownie zmiażdżonym w 677 r. n.e.?! W poszukiwaniu odpowiedzi na te pytania zajrzyjmy po raz piąty za obsydianową kurtynę.

Pokłosie wojny braci

Nuun Ujol Chaak pochowany został w piramidzie 5D-33, którą na jego cześć przebudowano po raz ostatni. Spoczął w pochówku 23, obok Sihyaj Chan K’awiila II z teotihuacańskiej dynastii Tikál. Rozpalono wielki ogień, w którym spłonęła stela 31 – kamienna kronika podboju Tikál przez dynastię z odległego Teotihuacán w wyniku entrady ponad trzysta lat wcześniej [vide: Tikál. Entrada]. Stelę tę pogrzebano  następnie w trzewiach piramidy. Sparowany z nią ołtarz 19 pokruszono i rzucono pod jedną z masek na elewacji piramidy. Wszystkie maski zostały zniszczone, a potem zasłonięte w ramach przebudowy. Bazę steli 26 wmurowano pod ławą w świątyni 5D-34-1 wraz z jednym z fragmentów ołtarza 19, a stelę 32 pogrzebano w niej licem w dół. To oraz fakt, że następca Nuun Ujol Chaaka, jego syn Jasaw Chan K’awiil wszedł na tron dopiero trzy lata później, każe się zastanawiać, czy tego pochówku i desakracji najważniejszych monumentów nie dokonał przypadkiem zwycięski B’ajlaj Chan K’awiil i czy nie próbował wyegzekwować przy tym swego prawa do tronu i korony Tikál?

 

 

Odwrócona entrada?

Z czasu tej wielkiej klęski pochodzi depozyt 22, umieszczony w świątyni 5D-26, zbudowanej nad grobem Yax Ehb’ Xooka – protoplasty wszystkich boskich władców Tikál. Zniszczone wyposażenie grobów, szczątki pokruszonych kadzielnic, monumentów, w tym steli 32, przedstawiającej władcę w teotihuacańskim stroju i… jednolitą warstwę węgli. W świątyni antenata wyżłobiono sporych rozmiarów dziurę, by to wszystko tam wsypać. Czy B’ajlaj Chan K’awiil, chcąc zdobyć tron Tikál, mógł poważyć się na podobną akcję? Jako wasal tronu Węża mógł dostać rozkaz, aby odwrócić entradę. Być może były to ceremonialne porządki po desakracji miasta, dokonanej przez armię Kaanul w 657 r. n.e.? Wkrótce po ukończeniu przebudowy piramidy 5D-33 ponownie rozebrano schody, aby między szczątkami Nuun Ujol Chaaka a Sihyaj Chan K’awiila II złożyć kości jeszcze jednego arystokraty, przyniesione prawdopodobnie z innego miejsca. Stanley Guenter przypuszcza, że mógł to być K’inich Muwaan Jol II – ojciec obydwu braci.

Nieoczekiwana zamiana miejsc

 W dniu 9.12.10.0.0 9 Ajaw 18 Sotz’ (11 V 682 n.e.) B’ajlaj Chan K’awiil wziął udział w ceremonii zakończenia k’atunu obok Yuknoom Ch’eena II w Chiiknahb (Calakmul). Był to kulminacyjny moment jego pełnej zwrotów kariery. Paradoksalnie skończyła się ona także niespodziewanym zwrotem. W trakcie jego podróży na północ, na cztery dni przed wielką fetą w Calakmul, syn Nuun Ujol Chaaka – Jasaw Chan K’awiil włożył białą opaskę władcy – koronę Tikál, odbierając prawdopodobnie tron nieobecnemu wujowi. Nie wszystko jednak było stracone dla bocznej gałęzi dynastii Tikál z Dos Pilas. W tym samym roku (31 VIII 682) Pani Ix Wak Jalam Chan, córka  B’ajlaj Chan K’awiila, przybyła do Sa’al (Naranjo), oczyszczonego przedtem do cna z buntowników przez siepaczy Kaanul, by założyć nową dynastię – wiernych sojuszników dynastii Węża. Sam B’ajlaj Chan K’awiil nigdy już nie powrócił do utraconego Tikál, ale pojawił się później raz jeszcze w Chiiknahb…

Wielkie piramidy Tikál

Jasaw Chaan K’awiil dokończył tymczasem przebudowę piramidy 5D-33-1, czyniąc ją tak ogromną, że przesłaniała cały północny akropol. Wizualnie i rytualnie odciął w ten sposób centralny plac Tikál od dawnego sanktuarium, umęczono pochówkami wielkich i ich późniejszymi profanacjami już od samego początku okresu klasycznego, od czasów Yax Ehb’ Xooka. Centralny plac stał się odtąd nowym ceremonialnym axis mundi miasta. Po jego bokach wybudowano kolejne dwie wielkie piramidy Tikál: Templo I i Templo II. Pierwsza z nich stała się później piramidą grobową Jasan Chan K’awiila, ale nie uprzedzajmy faktów. Nic ani nikt bowiem nie trwa wiecznie…

Nikt nie jest wieczny…

 

Tymczasem w Calakmul dożył swoich dni Yuknoom Ch’een II Wielki, największy imperator majańskiego świata. Dnia 7 IV 686 n.e. na tronie Węża zastąpił go od dawna namaszczany do przejęcia władzy syn monarchy Yuknoom Yich’aak K’ahk’ II. B’ajlaj Chan K’awiil raz jeszcze udał się na północ, dopełniając zobowiązania podjętego niegdyś w Yaxha’ i złożył hołd swemu nowemu władcy. Koronacja Yuknoom Yich’aak K’ahk’a II rozeszła się szerokim echem po Nizinach Majów, odciskając ślady na stelach w Waka’ (El Peru), Dos Pilas czy Sak Nikte’ (La Corona). Tym bardziej niezrozumiały jest dalszy bieg wypadków na Nizinach Majów.

Tajemnicze spotkanie w Topoxte

 

Przepiękna waza K5453 przedstawia typową scenę dworską – wasala klęczącego przed zasiadającym na tronie suwerenem. Władca, nazwany Ch’ok Wayis – jedno z określeń Jasaw Chan K’awiila, opatrzony jest tytułem boskiego władcy Tikál. Towarzyszą mu dostojnicy: b’aah ajaw o imieniu Tetchin i Chak Tan Moow, który musi być krewnym Jasaw Chan K’awiila. Wasal, a właściwie jego posłaniec, to K’ahk’ Mix Muut, uginający się pod ciężarem królewskiego trybutu. Inskrypcja zdradza dalej, że to posłaniec Yuknoom Yich’aak K’ahk’a II – władcy dynastii Kaanul. Wydarzenie owo miało miejsce dnia 9.12.19.10.0 4 Ajaw 13 Keh (11 X 691 n.e.) w Topoxte, na wyspie na jeziorze Yaxha’, w dzień po 42 urodzinach Yuknoom Yichaak K’ahka II, ale czy ktoś coś z tego rozumie?!

W dniu 9.13.0.0.0 8 Ajaw 8 Wo (19 III 692 n.e.) Jasaw Chan K’awiil wzniósł stelę 30 i ołtarz 14 na zakończenie k’atunu, formalnie kończąc hiatus w Tikál. W magazynach INAH leży jednak stela z imieniem jego ojca Nu’n u Jol Chaahka. Zabytek ten został odebrany kolekcjonerom. Niestety, pozbawiony jest dat i obecnie w większości jest nieczytelny. Tak zwany hiatus był na pewno trudniejszym okresem dla Tikál, ale z piramidą Templo V i całą opisaną do tej pory historią nie wygląda to aż tak źle…

Pomoc z zachodu?

W sierpniu 659 r. n.e. Pakal Wielki pokonał koalicję wrogów pod wodzą Nun Ujol Chaaka – imiennika jednego z naszych bohaterów, bo nie mogło tu chodzić o władcę sprzymierzonego Tikál. Od tego momentu Pakal zaczął  z wolna odzyskiwać panowanie dynastii B’aakal nad rejonem rzeki Usumacinta. Na elewacji domu C królewskiego pałacu Lakamha’ (Palenque) widnieją postaci sześciu wziętych wtedy do niewoli jeńców, wzmianka o bitwie umieszczona została  również w Świątyni Inskrypcji. W trakcie wielkiej rezurekcji Tikál na tronie B’aakal (Palenque) zasiadał już jego syn K’inich Kan Bahlam II. Władcy Palenque nie pochwalili się w żadnym z tekstów bezpośrednim udziałem w wojnie na terenie Petén, ale z władcami Tikál łączył ich zawsze wspólny wróg – Węże oraz wspólne dziedzictwo – Nowy Porządek przyniesiony przez Teotihuacán. Depozyt 180 z piramidy 5D-32 na północnym akropolu Tikál zawiera siedem kadzielnic typowych dla Palenque.

Wojna

Pani Ix Wak Jalam Chan, regentka Sa’al (Naranjo), pochodząca z linii Dos Pilas i obnosząca się całe życie tytułem cesarzowej dynastii z Tikál, zaczęła w 693 r. n.e. podważać  dominium Jasaw Chan K’awiila. W dniu 9.13.2.16.10 5 Ok 8 K’umk’u (2 II 695 n.e.) pobiła armię Tikál gdzieś w rejonie określanym terminem Żółty Królik (maaya: K’an T’u’l). W ten sposób Yuknoom Ch’eenowi II opłaciły się inwestycje w B’ajlaj Chan K’awiila, ojca wspomnianej na początku regentki. Dnia 9.13.3.7.18 11 Etz’nab 11 Ch’en (9 VIII 695 n.e.) doszło jednak do walnej bitwy z połączonymi siłami Węży, która nie poszła po myśli władcy potężnego królestwa Uxte’tuun (Calakmul). W ręce Jasaw Chan K’awiila z Tikál wpadł Yajaw Man – wojenny sztandar lub bóstwo patronujące Kaanul. Trzynaście  dni po bitwie złożono w ofierze jednego z dowódców armii Węży – kogoś pochodzącego z Sa’al (Naranjo), które najwyraźniej również musiało brać udział w zmaganiach. Siedem dni później przez Tikál przeszedł marsz tryumfalny pod sztandarem boga-jaguara Nu’n B’ahlam Chaahknala, a wszystko zostało opisane na drewnianym nadprożu 3 z piramidy Templo I przy centralnym placu Tikál.

Wraca nowe…

Na nadprożu 2 z Templo I Jasaw Chan K’awiil przedstawiony jest w stroju wojownika Teotihuacán, zasiadającego pod palankinem z przedstawieniem Wuxaklaju’n u B’aah Chana – Wojennego Węża Teotihuacán. W nowym Tikál pojawiła się nowa, ale również i stara architektura. Obok strzelistych piramid, będących dzisiaj przykładem  stylu architektonicznego Petén w Tikál wykwitają platformy radialne w stylu talud-tablero-talud, opatrzone suto środkowomeksykańską symboliką: 5D-43 na placu wschodnim, 5C-53 w centrum Mundo Perdido, 6E-144-1. Bardziej niż Teotihuacán przypominają one współczesne sobie środkowomeksykańskie budowle z El Tajín czy Xochicalco. W wyniku zwycięstwa Tikál wróciło jako ważny uczestnik na dalekosiężne szlaki handlowe Mezoameryki. Odnowiono Świątynię Talud-Tablero (piramida 5C-49), podnosząc ją aż o dwie kondygnacje. Choć nowe schody nie miały już balustrad, elewacje zachowały oryginalny styl talud-tablero. Pałac Jasaw Chan K’awiila to budowla 5D-57 na centralnym akropolu Tikál. Tuż obok Templo I zbudowano nowe boisko do pitz (pok-ta-pok). Jego niewielkie rozmiary oraz umiejscowienie sugerują, że mogło ono służyć do konfrontacji arystokratów w formacie jeden na jeden…

Hiatus?

W 557 r. n.e. Wak Chan K’awiil, ostatni władca Tikál z potężnej dynastii, wywodzącej się z odległego Teotihuacán, konsekrował stelę 17. W pięć lat później stracił życie z rąk Węży z Dzibanche, wspomaganych przez nowych sojuszników z Caracol [vide: Tikál. Nowe rozdanie i Królestwo Węża IV: Kto załatwił Yax Mutal?]. Dopiero 135 lat później, w 692 r. n.e., Jasaw Chan K’awiil I konsekrował kolejną stelę w Tikál (stela 30) oraz ołtarz 14, obwieszczając miastu i światu początek odrodzenia potęgi Tikál na Nizinach Majów. Tyle wiemy na pewno… Bazując na informacjach przedstawionych w części Tikál. Hiatus: historia czasu upadku możemy jednak zakładać, że hiatus nie był w pełni przerwą w funkcjonowaniu tego ośrodka  W Tikál z pewnością konsekrowano w międzyczasie stele, skoro zdarzało się to w miastach Tikál podległych. Z pewnością odnawiano budowle i wznoszono monumentalną architekturę, na przykład wielką piramidę Templo V. Na pewno dochodziło też do najazdów, których wynikiem były zniszczenia i profanacje, a ich ofiarą padały między innymi stele – kamienne świadectwa pamięci historycznej miasta…

W każdym razie w trzy lata po konsekrowaniu steli 30 w Tikál Jasaw Chan K’awiil I pokonał w walnej bitwie Yuknoom Yich’aak K’ahk’a II, władcę Węży z Calakmul, syna Yuknoom Ch’eena II, zwanego nie bez przesady Wielkim [vide: Królestwo Węża II: Przeniesienie jaskini z Dzibanché do Calakmul]. Był to początek końca największej potęgi w świecie Majów okresu klasycznego, czyli dynastii Węża — Kaanul. Fortuna kołem się toczy… Syn Jasaw Chan K’awiila — Yik’in Chan K’awiil w 736 r. n.e. pobił Yuknoom Took K’awiila, następcę Yuknoom Yichaak K’ahka II, ostatecznie kładąc kres dominacji Węży na Nizinach Majów.

Do końca czasów…

Po Jasaw Chan K’awiil na królewskim tronie Tikál panowało jeszcze kilku władców. XXVII władcą Tikál był jego syn, Yik’in Chan K’awiil, który pochował ojca w Templo I. Wzniósł on także najpotężniejszą jednobryłową piramidę Majów – 72 m Templo IV oraz większość Templo VI. Budowę Templo VI dokończył jego syn Tuunti’ Chan K’awiil. Yax Nuun Ayiin II, który wzniósł dwa kompleksy bliźniaczych piramid radialnych: Q i R.  Ten władca jest ostatnim, co do którego pozycji na liście władców Tikál możemy być pewni. Mająca 55 m wysokości Templo III była ostatnią wielką piramidą Tikál, pobudowaną na początku IX stulecia n.e. Z jej inskrypcji znamy imię władcy Nuun Ujol K’inich, który był ojcem budowniczego. W miejsce kolejnej pary bliźniaczych piramid radialnych, na zakończenie 19 k’atunu w 810 r. n.e. ustawiono u jej stóp ostatnią późnoklasyczną stelę określaną numerem 24. Zawiera ona imię władcy, tłumaczone jako Zaćmienie Słońca. Kolejna, schyłkowoklasyczna stela 11 pojawiła się dopiero 3 k’atuny później w 869 r. n.e. Wzniesiona została na wielkim placu Tikál i znajduje się na niej imię Jasaw Chan K’awiila II oraz data 10.2.0.0.0. Jest to ostatnia stela ostatniego władcy Tikál. Ruiny jednego z najwspanialszych miast Mezoameryki przejął we władanie las.

 

Tikál

 Ruiny Tikál zostały odkryte w 1848 roku. Już od momentu ponownego odkrycia były mekką wielkich archeologów Mezoameryki. Teobert Maler, Alfred P. Maudslay, Alfred M. Tozzer, Sylvanus G. Morley… Aby wymienić, choć tych najważniejszych… W latach 1956-1970 rozpoczęły się tu wykopaliska archeologiczne w ramach Tikál Project. Badania te prowadzili Edwin M. Shook, a później William R. Coe. Efektem tych badań była rekonstrukcja, na skalę jakiej wcześniej nie widziała Mezoameryka. Dzięki strzelistym piramidom i usytuowaniu w centrum dzikiej selwy pewnemu odcięciu od świata, a także dość sporym rozmiarom Tikál do dziś pozostaje najbogatszym i najbardziej spektakularnym stanowiskiem archeologicznym Majów, które może zobaczyć zwykły turysta. Szczęśliwie nie dostało się na listę nowych cudów świata, więc i bardziej wymagający mogą znaleźć tam coś dla siebie, obcując sam na sam z przyrodą i buszując po rzadziej odwiedzanych przez duże grupy turystów ruinach. A zobaczycie tu krokodyle, pekari, lisy szare, ostronosy, czepiaki i wyjce. Pośród wiszących gniazd niepowtarzalne kacyki Montezumy, zwieszające się w dół w trakcie wydawania bulgoczącego trelu. Stada papug, tukany, trogony, indyki pawie, penelopy, sokoły, jastrzębie i masa mniejszego ptactwa, z groteskowymi sówkami, które w nocy można spotkać na polanach. Tikál to jedno z tych miejsc, które na warto zobaczyć choć raz w życiu, poświęcając na to kilka wypełnionych naturą i archeologią, pamiętnych nocy i dni…

Przemek A. Trześniowski 13.0.10.5.14 13 Ix 7 K’ayab

Autor:

Przemysław Adrian Trześniowski – z wykształcenia informatyk, archeolog-majanista, nurek jaskiniowy i instruktor nurkowania technicznego IANTD, jedyny w Polsce jaskiniowy archeolog podwodny. Po kilkunastu latach spędzonych na zarządzaniu wdrożeniami informatycznymi w branży telekomunikacyjnej poświęcił życie eksploracjom i archeologii. Zafascynowany Mezoameryką oraz archeologią Majów, jako niezależny badacz współpracujący z kilkoma ośrodkami naukowymi, uczestniczy w projektach archeologicznych w Meksyku, Gwatemali i Salwadorze, w przeszłości również w Polsce i w Peru (wysokogórska archeologia podwodna: [1], [2] i [3]). Rezydent Meksyku.

Seria artykułów o Tikál powstała dzięki prywatnemu mecenatowi “Na żagle z Hołkami” w Belize.

Bibliografia:

Coe, William R. (1990) Excavations in the Great Plaza, North Terrace, and North Acropolis of Tikál, Tikál Report No.14 vol. V, The University of Pennsylvania Museum

Culbert, Patrick T.; Laura J. Kosakowsky (2019) The Ceramic Sequence of Tikál: Tikál Report 25B, University of Pennsylvania Museum of Archaeology and Anthropology

Guenter, Stanley P. (2002) Under a Falling Star: A Hiatus at Tikál, (thesis), La Trobe University, Bundoora, Victoria, Australia

Martin, Simon (2020) Ancient Maya Politics: A Political Anthropology of the Classic Period 150–900 CE, Cambridge University Press

Martin S., Grube N. (2008) Chronicle of the Maya kings and queens: Deciphering the dynasties of the ancient Maya, London, Tames & Hudson

Tokovinine, Alexandre (2008) Lords of Tikál: Narratives and Identities, Peabody Museum of Archaeology and Ethnology, Harvard University