Sztuka mobilna górnego paleolitu (około 50–10 tysięcy lat p.n.e.) znana jest przede wszystkim z żeńskich figurek antropomorficznych, tak zwanych wenusek. W źródłach archeologicznych licznie spotykane są również i inne jej misterne wytwory, chociażby przedstawienia zwierząt czy przedmioty interpretowane jako biżuteria. Kto je wykonał i do jakich celów służyły? Przeważnie trudno jest odpowiedzieć na te pytania. Anonimowość dzieł nie kończy się jednak na twórcach, ale dotyczy również i samych przedstawień. Bo o ile w przypadku figurek zoomorficznych można z dużym powodzeniem określić zaprezentowany gatunek zwierzęcia, o tyle w przypadku przedstawień antropomorficznych trudno o identyfikację konkretnych postaci. Z jednym wyjątkiem – zamkniętego w kości mamuciej portretu kobiecego ze stanowiska Dolní Věstonice na Morawach.
Na Wzgórzach Pawłowskich
Wzgórza Pawłowskie to mikroregion w łańcuchu Karpat Austriacko-Morawskich, położony w południowo-wschodnich Czechach, około 40 minut drogi samochodem od Brna, największego miasta Moraw i stolicy kraju południowomorawskiego. Obszar bardzo charakterystyczny, o dobrej ekspozycji terenu (w okolicy znajduje się wiele winnic) i powierzchni około 44 km² z położonym w centralnej części masywem górskim o nazwie Děvína. Teren dość atrakcyjny: dzisiaj głównie ze względu na sieć sztucznych zbiorników Nové Mlýny, a w przeszłości z powodu licznej zwierzyny łownej, która miała przyciągać przedstawicieli gatunku Homo sapiens związanych z tak zwaną kulturą grawecką (około 28–22 tysięcy lat temu). Tak przynajmniej uważa badacz tamtejszego regionu, profesor Jiří Svoboda z Uniwersytetu Masaryka w Brnie. Ugrupowania graweckie (od stanowiska La Gravette we Francji) znane są przede wszystkim z bogatego inwentarza sztuki mobilnej, a zwłaszcza z licznych przedstawień kobiecych, tak zwanych wenusek. Dzieła te łączy przede wszystkim tendencja do wyolbrzymiania żeńskich cech płciowych przy jednoczesnym zacieraniu tych indywidualnych. Wszystko to spowija paleolit aurą anonimowości. Jedno z czeskich znalezisk odsłania jednak przed nami oblicze tego okresu. I to dość dosłownie.
© A.Cetwińska, na licencji CC BY-SA 4.0
Stanowisko Dolní Věstonice I
Badania w rejonie Wzgórz Pawłowskich prowadzone są od lat dwudziestych XX wieku, chociaż źródła historyczne wskazują, że na pierwsze znaleziska archeologiczne w tym regionie natrafiano jeszcze w XVII wieku. Pierwsze prace podjęte na tym obszarze przez Karela Absolona (czeskiego archeologa, paleontologa i speleologa) należały do jednych z najbardziej udanych, czego dowodem było odkrycie glinianej figurki antropomorficznej, znanej na całym świecie pod nazwą Wenus z Dolních Věstonic. Jednym ze znalezisk z czasów pierwszych badań wykopaliskowych jest również odkryta w 1939 roku unikatowa figurka przedstawiająca portret kobiecy – Wenus XV – datowana na około 32 000 lat.
© A.Cetwińska, na licencji CC BY-SA 4.0
Najstarszy portret kobiecy na świecie
Wykonana z kości mamuciej figurka jest wielkości pudełka zapałek i według większości badaczy przedstawia kobietę (choć zdarzają się i tacy, co uważają, że przypomina bardziej młodzieńca). Ukazana postać ma głowę o wydłużonym owalu oraz upięte jakby w nieco niesforny kok włosy. Prawdziwe zaskoczenie budzi jednak sama twarz – mocno zarysowane brwi, wyraziste, lecz delikatnie spoglądające w dół oczy, masywny nos oraz nieco spięte usta. Są one bowiem prawdziwym manifestem niezwykłego poczucia proporcji – ewidentnego rezultatu wnikliwej obserwacji twarzy, która prowadziła wykonawcę (artystę?) przez proces tworzenia tej unikatowej figurki. Unikatowej, nie tylko w omawianym regionie, ale również i na pozostałych stanowiskach związanych z kompleksem graweckim. Kim jednak była wyrzeźbiona w kości słoniowej osoba? Choć odpowiedź na to pytanie pewnie na zawsze pozostanie dla nas tajemnicą, to kolejne odkrycie czeskich badaczy, tym razem z 1949 roku, daje cień szansy na zidentyfikowanie tożsamości tej postaci.
© A.Cetwińska, na licencji CC BY-SA 4.0
Szamanka z pochówku Dolní Věstonice 3
Znaleziska kultury pawłowskiej, czyli morawskiego wariantu kompleksu graweckiego, to nie tylko przedstawienia figuralne. To także szczątki kostne ówczesnych mieszkańców tego obszaru, które wyróżnia świetny stan zachowania. Umożliwia on między innymi wykonanie niezliczonych analiz bioarcheologicznych, które nie tylko dostarczają nowych faktów na temat sposobu życia łowiecko-zbierackich społeczności górnego paleolitu, ale również pozwalają ugruntować nasze postrzeganie zapisanych w kościach pradziejów. Dobrym tego przykładem są między innymi wyniki badań z zakresu genetyki opublikowane w ostatnich latach w prestiżowym czasopiśmie „Nature”, które z jednej strony wykazały, że powszechnie podziwiane wytwory kultury oryniackiej (uznawaną za pierwszą europejską kulturę gatunku Homo sapiens sapiens), pojawiły się w Europie dopiero około 38 000 lat temu (co stanowi dość późny okres w stosunku do przyjmowanej obecnie cezury zadomowienia się ugrupowań człowieka współczesnego na tym kontynencie – około 45 000 lat temu), a z drugiej, że reprezentanci dość wyrazistego w formie kompleksu graweckiego nie byli biologicznie homogeniczną populacją, jak można byłoby sądzić po atrybutach samej kultury materialnej.
Ⓒ Zde, na licencji CC BY-SA 4.0
Analizy bioarcheologiczne szczątków kultury pawłowskiej z tego obszaru dostarczają również informacji bardziej detalicznych, które można ukuć w prawdziwe biografie pochowanych tam osób. Wśród nich, jedną z najciekawszych jest kobieta w wieku 36–45 lat, odkryta w pochówku określanym jako Dolní Věstonice 3. Został on zarejestrowany w 1949 roku nieopodal miejsca odnalezienia figurki znanej jako Wenus XV. Ciało zmarłej ułożono w skurczonej pozycji na prawym boku, pokryto je ochrą, a następnie przykryto dwoma mamucimi żebrami. Szczątki wydatowano przy zastosowaniu metody radiowęglowej na ok. 26 tysięcy lat. Pierwsze analizy antropologiczne oraz paleopatologiczne wykazały liczne anomalie układu szkieletowego, w tym asymetrię twarzy, a być może nawet i jej deformację wynikającą najprawdopodobniej z jakiegoś traumatycznego wydarzenia w dzieciństwie. Ta unikatowa cecha miała być według badaczy nie tylko widoczna dla wszystkich współtowarzyszy zmarłej, ale nadawać jej pewnego unikalnego charakteru, symbolicznie postrzeganego przez społeczeństwo. Specyficzna aparycja kobiety, kompozycja pochówku, a także sąsiedztwo z odkrytą nieopodal Wenus XV, skłoniły badaczy do nazwania zmarłej szamanką.
Ⓒ Zde,na licencji CC BY-SA 4.0
W 2018 roku w czasopiśmie „Archaeological and Anthropological Sciences” opublikowano efekty prac związanych z rekonstrukcją twarzy kobiety z pochówku Dolní Věstonice 3, które pokazały, że owa deformacja była wynikiem asymetrii wzrostu po urazie (uszkodzeniu) wyrostka kłykciowego żuchwy. Współczesne obserwacje kliniczne pozwoliły oszacować, że do urazu doszło pomiędzy 9 a 12 rokiem życia dziewczynki. Według badaczy deformacja pogłębiała się stopniowo do 15 roku życia, utrwaliła ok. 17 roku i uwydatniała się aż do śmierci. Dzięki wykonaniu rekonstrukcji twarzy zmarłej doszli oni również do wniosku, że deformacja, choć na pewno zauważalna, mogła być różnie odbierana przez współtowarzyszy zmarłej, przy czym na pewno nie była tak wyraźna, by wzbudzać w kimś jakieś skrajne emocje lub skojarzenia (np. ze światem magicznym lub przynajmniej ponadprzeciętnym).
Link do rekonstrukcji twarzy szamanki z Dolních Věstonic:
Paleolityczna Mona Lisa
Nigdy nie dowiemy się, czy szamanka z pochówku Dolní Věstonice 3 to ta sama osoba, która została przedstawiona w paleolitycznym portrecie kobiecym znanym jako Wenus XV. Ocenę stopnia podobieństwa między zmarłą a portretem – tak jak i stopnia deformacji twarzy kobiety – należy zostawić patrzącym. Niemniej miło pomyśleć, że na stanowisku datowanym na ponad 20 tysięcy lat przed wynalezieniem Facebooka i 18,5 tysiąca lat przed uśmiechem Mona Lisy, w dobie anonimowych figurek antropomorficznych, ktoś zadał sobie trud, by przedstawić twarz osoby, którą być może jest kobieta pochowana nieopodal miejsca znalezienia figurki. Choć i tu warto zaznaczyć, że samo miejsce odkrycia wciąż budzi niepewność, związaną głównie z wydarzeniami II wojny światowej.
Domena publiczna
Dolní Věstonice i Pavlov kopalnią informacji
Badania kolegów z Czech, ich powroty do starych, archiwalnych projektów, a także nowe znaleziska i szereg informacji otrzymywanych dzięki interdyscyplinarnym analizom próbek pobieranych ze stanowisk zlokalizowanych na Wzgórzach Pawłowskich, pokazują jedynie, jak niewiele jeszcze wiemy o przeszłości archeologicznej nie tylko Moraw, ale i całej Europy Środkowej. Czekamy zatem cierpliwie na kolejne odkrycia – również i z innych regionów świata – które staną się cegiełką w ciągnącej się od wielu lat dyskusji na temat wytwórczości symbolicznej dawnych społeczności. Zwłaszcza w kontekście kilkukrotnie przywoływanych figurek antropomorficznych przedstawiających postaci kobiece. Czy były to przedstawienia związane z kultem płodności, erotyczne elementy wyposażenia myśliwych, położnicze przewodniki (czy też przewodniczki?) dla matek górnego paleolitu, a może żeńskie autoprezentacje, jak sugerował LeRoy McDermott? Trudno odgadnąć. Przedstawień jest wiele, a i znajdzie się wśród nich więcej twarzy, jak chociażby słynne oblicze Wenus z Brassempouy czy figurka No. 3555-2 ze stanowiska Kostienki. Kulisy ich odkrycia i interpretacji, a także pozostałych przedstawień figuralnych, to jednak temat na kolejne opracowania. Dobrze, że tak wdzięczny, bo na pewno dawno by się już znudził.
Domena publiczna
Figurka no 3555-2 ze stanowiska Kostienki
© Kunstkamera, St. Petersburg
Posłowie
Badania nad sztuką mobilną górnego paleolitu przybrały ostatnio zupełnie zawrotnej prędkości. W styczniowym numerze prestiżowego czasopisma “Nature Human Behaviour” opublikowano wyniki analiz 134 typów paciorków graweckich ze 112 europejskich stanowisk archeologicznych. Rezultaty ich stylistycznych rozważań wykazały, że w łowiecko-zbierackiej Europie tego okresu mamy do czynienia z przynajmniej dziewięcioma różnymi grupami kulturowymi, które określono na podstawie różnych preferencji co do wyglądu i wykonania wspomnianej kategorii zabytków. Badania, choć nie wskazują konkretnie z kim mamy do czynienia, to przywracają niejako wiarę sceptyków w walory klasycznych (choć z małym, współczesnym twistem) badań materiałowych i zasiewają niewielkie ziarno niepewności u apologetów dokonań światowej paleogenetyki. Przyszłe sezony prac badawczych w tym temacie jawią się zatem szczególnie interesująco!
Artykuł ten można bezpłatnie przedrukować, ze zdjęciami, z podaniem źródła
Autorka:
Bibliografia
Nerudová Z., Vaníčková E., Tvrdý Z. et al. (2019) The Woman from the Dolní Věstonice 3 Burial: a New View of the Face Using Modern Technologies, „Archaeological and Anthropological Sciences” 11, 2527–2538. https://doi.org/10.1007/s12520-018-0698-3 McDermott, LeRoy (1996) Self-Representation in Upper Paleolithic Female Figurines, „Current Anthropology” 37 (2), 227–275. Bradshaw Foundation: Bradshaw Foundation. Exploring our past, informing our future. Dostępny w: https://www.bradshawfoundation.com/sculpture/dolni_vestonice_head.php. Fu, Q., Posth, C., Hajdinjak, M. et al. (2016) The Genetic History of Ice Age Europe. “Nature” 534, 200–205 . https://doi.org/10.1038/nature17993 Posth, C., Yu, H., Ghalichi, A. et al. (2023) Palaeogenomics of Upper Palaeolithic to Neolithic European hunter-gatherers. “Nature” 615, 117–126. https://doi.org/10.1038/s41586-023-05726-0
Redakcja: A.B.
Korekta językowa: A.J.
Okładka: Wenus XV © Muzeum Ziemi Morawskiej w Brnie, Anthropos Institute. Edycja K.K.