Nieznany władca Popo’: nowe odkrycia w Tonina

Tonina w stanie Chiapas (Meksyk) odsłania kolejną tajemnicę: kamienny ołtarz przedstawiający postać – zmarłego w VI stuleciu n.e. – władcy w roli odrodzonego Boga Kukurydzy. Świat nie okrzepł jeszcze po sensacyjnych doniesieniach dotyczących późnoklasycznych rytuałów pogrzebowych w Tonina i transmutacji zmarłych arystokratów w piłki do pok-ta-pok / pitz (vide: Archeowieści Zadziwiające rytuały pogrzebowe w Tonina – czy Majowie przeobrażali swoich arystokratów w piłki?), kiedy Juan Yadeun Angulo – naczelny archeolog Tonina – ujawnił następne odkrycia z ubiegłego roku na tym stanowisku.

Nowe odkrycia w Tonina

Gruby walec z jasnego kamienia znaleziony w Tonina przedstawia postać odzianą w bogaty strój i w królewskim nakryciu głowy, z ofiarą uniesioną w wyciągniętych dłoniach. Władca siedzi na tronie, ubrany w charakterystyczny strój wykonany prawdopodobnie z jadeitowych koralików. Figurę otacza niedomknięty krąg symbolizujący jaskinię. To znaczy, że scena odgrywa się w zaświatach. Przedstawienie władcy jako Boga Kukurydzy wiąże się z obietnicą odrodzenia.

„Odkryliśmy go w zeszłym roku – relacjonuje Yadeun Angulo. – Władca w centrum ołtarza przedstawiony jest pod postacią Boga Kukurydzy. Tu jest inskrypcja, która mówi, że pochodzi on z królewskiego rodu Tonina i ma ważnych przodków. Ofiarowuje serce i zasiada w zaświatach w królestwie pana dziewiątego poziomu, Jaguara Podziemi…”

Odrodzenie Boga Kukurydzy

Powrót na świat Hun Nal Ye – odrodzonego Boga Kukurydzy – to jeden z głównych filarów majańskiego mitu stworzenia. Historia ta poznana została dzięki odkryciu w 1701 roku Popol Vuh – Księgi Rady Narodu K’iche’ – spisanej na początku XVI stulecia n.e. i stanowiącej kolejną kopię jednej z majańskich kronik. Długo powątpiewano w autentyczność mitu kreacji przedstawionego w Popol Vuh mitu kreacji, wskazywano na ryzyko chrystianizacji przekazu: oryginalna księga była spisana przecież już po konkwiście, a jej przeniesienia na papier dokonał dominikanin. Nie było również wiadomo, czy wizja prezentowana w Popol Vuh była pośród Majów powszechna, czy też ograniczała się wyłącznie do wyobrażeń Majów K’iche’. Dowodów autentyczności Popol Vuh i uniwersalnej obecności tego mitu w klasycznej cywilizacji Majów dostarczyły badania Michaela D. Coe, który zinterpretował liczne przedstawienia na ceramice funeralnej jako sceny z eposu.

Dzisiaj powszechność u Majów mitu kreacji i odrodzenia Boga Kukurydzy, które jest jego częścią, nie budzi wątpliwości. Figurkę Hun Nal Ye znaleziono pośród wyprawki w zaświaty Pakala Wielkiego – historycznie w pierwszym odkrytym grobowcu władcy. A do przedstawień klasycznych dołączyły i preklasyczne, takie jak słynne freski z San Bartolo czy reliefy z Uaxactún oraz z El Mirador. Karl Taube zwrócił szczególną uwagę na wczesnoklasyczną Wazę Śmierci, na której przedstawiono scenę przygotowania ciała martwego Boga Kukurydzy do drogi przez zalane wodą zaświaty oraz jego późniejsze zmartwychwstanie, kiedy wyłania się on z ust świętej góry Witz wraz ze wschodzącym Słońcem. Obydwie sceny umieszczono po przeciwnych stronach naczynia. Połączone są wstęgą stojącej wody jako symbolem zaświatów. Majowie wierzyli w odrodzenie swoich władców, a cykl życia, śmierci i ponownych narodzin kukurydzy był tej drogi symbolem.

Artefakt zmierzchu epoki zapomnianej w Tonina

W rażącym świetle dnia ciężko odcyfrować datę w Długiej Rachubie, ale 9.4.12.7?.17? odczytane na filmie przez Juana Yadeuna Angulo przypada na 527 rok n.e. Jeśli krytycznie podejść do tematu, to data nie może być starsza niż 9.4.10.?.? – a więc 524 rok n.e. – i młodsza niż 9.4.19.?.? – 533 rok n.e. W Mezoameryce to właściwie koniec barwnej epoki wczesnoklasycznej. W środkowym Meksyku potężne miasto Teotihuacán – odległy hegemon, który od kilku stuleci militarnie wpływał na polityczny kształt Nizin Majów – zbliżało się już do niespodziewanego i po dziś dzień niewyjaśnionego upadku. Na wschodzie półwyspu Jukatan dynastia Kaanul z Dzibanché osiągała gotowość do wielkiego rewanżu na stolicach Nowego Porządku powiązanych z Teotihuacán: zniszczenia Rio Azul (około 530 roku n.e.), pobicia Tikál (562 rok n.e.), wreszcie zajęcia Calakmul i inwazji na Palenque (lata 599 i 611 n.e.), niebezpiecznie blisko Tonina.

Niestety, niewiele wiemy o tym, co mogło dziać się w owym czasie w Tonina. Jedyne dane epigraficzne pochodzące z tego okresu, odzyskane przez archeologów, to monument 160: ołtarz przedstawiający trzech arystokratów otoczonych inskrypcją składającą się z ponad 300 – w głównej mierze nieczytelnych dziś – glifów oraz monument 106: okrutnie pogruchotana stela obrazująca władcę określanego jako Ruler 1. Stela mogła stanowić parę ze wspomnianym ołtarzem, datowanym na 514 rok n.e. Ta data jest bardzo zbliżona do niedawno odkrytego monumentu w Świątyni Słońca w Tonina. Data jest częściowo zniszczona, ale jedną z prawdopodobnych interpretacji może być 9.4.10.7.15 11 [Men 3 Pax], czyli 29 stycznia 525 n.e. zgodnie z korelacją astronomiczną 584286. Dlaczego wszystkie monumenty ważne dla zrozumienia historii Tonina okresu wczesnoklasycznego znajdujemy w tak opłakanym stanie?

Koło życia w Tonina

Znaleziony w Tonina dysk był ołtarzem, prawdopodobnie elementem klasycznego układu ołtarz – stela. W kolejnej epoce został on jednak wyłączony z ceremonialnego układu wielkiego akropolu w Tonina. Umieszczono go w nowo budowanej świątyni i zasłonięto. Prawdopodobnie miało to związek ze zmianą dynastii panującej w Tonina. Kamień ułożono starannie, ale bez poszanowania dla jego wcześniejszego znaczenia. Juan Yadeun Angulo uważa, że dysk i tak spotkał znacznie lepszy los w porównaniu z innymi wczesnoklasycznymi artefaktami w Tonina, które zostały porozbijane i wykorzystane we fragmentach jako elementy konstrukcji w późnoklasycznych fazach rozbudowy wielkiego akropolu.

Niestety, jedynie na podstawie filmu nie możemy w tym momencie powiedzieć nic więcej na temat władcy przedstawionego na ołtarzu. W metropoliach na Nizinach Majów – takich jak Tikál czy Palenque – nawet pomimo prawdopodobnego braku ciągłości genetycznej czy dynastycznej kolejni władcy chętnie odwoływali się do protoplastów dynastii Tikal i B’akaal. Dla odmiany nie wiemy nic o włodarzach Copán poprzedzających entradę czy o władcach z dynastii Suutz’ panujących w Calakmul przed powrotem Kaanul. Podobnie musiało stać się w Popo’, gdzie ślady po dawniejszych k’uhul ajawtak zostały pogrzebane z końcem VI wieku n.e., a całe wczesnoklasyczne miasto stało się bazą dla późnoklasycznych wersji wielkiego akropolu… To na swój sposób również implementacja koła życia, śmierci i powtórnych narodzin w majańskiej architekturze, choć bardziej niepokojąca i mroczna.

Przemek A. Trześniowski 13.0.9.15.15 10 Men 8 Ch’en

Artykuł ten można bezpłatnie przedrukować, z częścią zdjęć, z podaniem źródła

Bibliografia:

Chinchilla Mazariegos O. (2017) Art and Myth of the Ancient Maya, New Haven: Yale University Press.

Chinchilla Mazariegos O. (2011) Imagenes de la mitología Maya, Guatemala: Museo Popol Vuh.

Coe M.D., Houston S.D. (2015) The Maya. Wydanie 9. London: Thames & Hudson.

Finamore D., Houston S.D. (2010) Fiery Pool: The Maya and the Mythic Sea, Salem: Peabody Essex Museum.

Graham I., Matthews P. (1999) Corpus of Maya Hieroglyphic Inscriptions. Volume 6, Part 3. Cambridge: Peabody Museum of Archaeology and Ethnology.

Graham I., Henderson L.R., Matthews P., Stuart D. (2006) Corpus of Maya Hieroglyphic Inscriptions. Volume 9, Part 2. Cambridge: Peabody Museum of Archaeology and EthnologyMartin S., Grube N. (2008) Chronicle of the Maya Kings and Queens – Deciphering the Dynasties of the Ancient Maya (wydanie poprawione), London:Thames & Hudson.

Mathews P. (1979) Souverains, (w:) P. Becquelin & C. Baudez (red.) Tonina, una cite Maya du Chiapas (Mexique). Vol. 3 1381–83.

Taube K.A. (2004) Flower Mountain – Concepts of Life, Beauty, and Paradise among the Classic Maya, „RES: Anthropology and Aesthetics”, nr 45,  69–98.

Taube K.A. (2010) Gateways to Another World: The Symbolism of Supernatural Passageways in the Art and Ritual of Mesoamerica and the American Southwest, (w:) K. Hays-Gilpin i P. Schaafsma (red.) Painting the Cosmos: Metaphor and Worldview in Images from the Southwest Pueblos and Mexico. Museum of Northern Arizona, 73–120.

Tedlock, Dennis (1996) Popol Vuh: The Definitive Edition of The Mayan Book of The Dawn of Life and The Glories of Gods and Kings, New York: Touchstone.

Autor:

Przemysław Adrian Trześniowski – z wykształcenia informatyk, majanista, nurek jaskiniowy i instruktor nurkowania technicznego IANTD, jedyny w Polsce jaskiniowy archeolog podwodny. Po kilkunastu latach spędzonych na zarządzaniu wdrożeniami informatycznymi w branży telekomunikacyjnej poświęcił życie eksploracjom i archeologii. Zafascynowany Mezoameryką oraz archeologią Majów, jako niezależny badacz współpracujący z kilkoma ośrodkami naukowymi, uczestniczy w projektach archeologicznych w Meksyku, Gwatemali i Salwadorze, w przeszłości również w Polsce i w Peru (wysokogórska archeologia podwodna: [1], [2] i [3]). Na stałe rezydent Meksyku.

Więcej postów tego autora

Redakcja: A.B.

Korekta: A.J.