Najstarsze wyobrażenie koła wodnego na mozaice z Apamei w Syrii

Pamięci Prof. Jean-Marie Dentzera (1935–2020)

Najstarsze wyobrażenie koła wodnego z czasów rzymskich odkryte zostało przez specjalistów z Uniwersytetu Warszawskiego. O tym sensacyjnym odkryciu pisały już media w wielu krajach w ciągu ostatnich tygodni. Tutaj dowiesz się  szczegółów na temat skradzionej mozaiki z Apamei.

Historia odkrycia

Sensacyjne odkrycie było efektem długoletniej współpracy naukowej pomiędzy naukowcami Wydziału Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego i the Directorate General for Antiquities and Museums w Syrii, dotyczącej ratunku dziedzictwa kulturowego (w tym mozaik) na terenach objętych działaniami wojennymi. Najstarsze wyobrażenie koła wodnego, popularnego na antycznym Bliskim Wschodzie urządzenia hydraulicznego służącego do nawadniania pól, ogrodów, a także dostarczania wody do miast, ukazane zostało na rzymskiej mozaice, skradzionej z Apamei w 2011 roku podczas nielegalnych i rabunkowych wykopalisk. Aktualnie archeolodzy mają do dyspozycji jedynie zdjęcia zrobione telefonem komórkowym przez rabusiów.

Badania mozaiki

Na jednym z obrazów ukazana jest tak zwana noria (pionowe koło wodne z czerpakami), której tak przedstawienia, jak i relikty z czasów rzymskich są niezwykle rzadkie. Najstarsze dotychczas znane wyobrażenie koła wodnego, odkryte w latach 30. XX wieku przez archeologów belgijskich, pochodzi również z miasta Apamea i jest świetnie datowane na rok 469 n.e., dzięki mozaikowej inskrypcji dedykacyjnej. Celem badań prowadzonych przez autora tego artykułu, specjalizującego się od wielu lat w badaniach nad mozaiką antyczną i kierującego projektem, było ustalenie daty mozaiki pozbawionej kontekstu archeologicznego.

Kiedy powstała mozaika?

Na jednym z obrazów mozaikowych ukazano miasto Apamea, jako gęsto zabudowane. Wśród monumentalnych budynków zdołano zidentyfikować jedną z najsłynniejszych świątyń wschodu rzymskiego z niezwykle skutecznie działającą wyrocznią, miejsce pielgrzymek cesarzy (m.in. Septymiusza Sewera bądź Makrinusa),  świątynię Zeusa Belosa. Wiemy, że świątynia ta została zdezintegrowana około roku 386 r. n.e. przez fanatycznych chrześcijan podsycanych przez lokalnego biskupa Marcellusa i przy udziale legislacyjnym oraz materialnym Maternusa Cynegiusa, prefekta na Wschodzie w latach 384–388 n.e. Tenże zresztą prefekt doprowadził również do zamknięcia i dewastacji świątyni Allat (arabski odpowiednik bogini Ateny) w Palmyrze. Świątynia została odkryła w 1977 roku przez polską misję archeologiczną, kierowaną przez Michała Gawlikowskiego. Mozaika o charakterze pogańskim została zatem z całą pewnością stworzona przed rokiem 386 n.e. Dodatkowo, pod względem stylistycznym mozaika jest wykonana w stylu przypominającym, tak zwany, styl renesansu z okresu Konstantyna Wielkiego, a cesarz ten zmarł w 337 roku n.e. Możemy więc przypuszczać, praktycznie z pewnością, że wyobrażenie norii na mozaice jest o około 150 lat starsze od dotychczas znanego przedstawienia z roku 469 n.e.

Noria

Noria na mozaice z miasta Apamea skonstruowana jest z dwóch połączonych ze sobą obręczy drewnianych, solidnych i o dużej średnicy, do których zewnętrznych krawędzi przymocowane są liczne naczynia do czerpania wody. Oś podwójnego koła została osadzona na ogromnej kamiennej piramidalnej konstrukcji, zapewniającej stabilność i ruch obrotowy koła. Należy podkreślić, że norie odgrywały jedną z najważniejszych ról w ekonomii regionalnej w dolinach rzek o dużych, naturalnych spadkach, dzięki którym koła wodne poruszane przez energię nurtu były niezwykle wydajne i mogły unieść w naczyniach przymocowanych do drewnianych obręczy ogromne ilości wody. Ta transportowana była na wysokość równą 2/3 rozmiaru norii, powyżej poziomu rzeki. Przypuszcza się że wysokość całej konstrukcji równa była kilkupiętrowemu budynkowi. W ten sposób woda zlewana była do kanału umieszczonego na szczycie akweduktu i wędrowała specjalną kanalizacją do wyznaczonego miejsca. Najczęściej były to ogrody i pola, ale również poszczególne obiekty miejskie, np. termy, fontanny, czy prywatne domy zamożnych obywateli miasta. Obliczono, że jedna noria mogła nawodnić od 20 do 50 ha powierzchni teras (dla porównania plac Defilad w Warszawie ma 24 ha, a Ogród Saski ok. 15 ha). Jednak norie były różnej wielkości, od małych po bardzo duże. Warto przypomnieć, że te w Hamie, oddalonej o zaledwie 55 km od stanowiska Apamea, budowane w okresie cywilizacji arabskiej, dochodzą do 22 m wysokości i są w zasadzie identyczne. Specjalnie wyznaczeni rzemieślnicy zajmowali się ich regularnymi przeglądami i naprawami. Nie bez powodu noria została przedstawiona na mozaice obok term rzymskich i w otoczeniu bogatej roślinności, gdzie widzimy szczęśliwych mieszkańców regionu Apamei. Noria i termy symbolizują w tej scenie dobrobyt, pomyślność i bogactwo ludzi regionu. Scena ta jest pochwałą dobrego i szczęśliwego życia w dolinie Orontesu – regionie „mlekiem i miodem płynącym’’. Noria ma znaczenie fundamentalne w osiągnięciu stanu dobrobytu ekonomicznego. Szukając odpowiedzi na pytanie kiedy pojawia się ten typ koła hydraulicznego na terenie Syrii badacze nie byli początkowo zgodni. Jednakże, po zebraniu i przeanalizowaniu krytycznym nielicznych źródeł pisanych, jak np. pism rzymskiego architekta Witruwiusza, poety i filozofa Lukrecjusza, czy biografii cesarza Heliogabala zawartej w biografiach cesarzy rzymskich pt. Historia Augusta oraz równie rzadkich źródeł archeologicznych, przyjmuje się dzisiaj, że norie zostały wprowadzone w Syrii w okresie III wieku p.n.e., co potwierdza również dzieło największego inżyniera greckiego i genialnego pomysłodawcy technicznego – Filona z Bizancjum (około 280–220 r. n.e.), znane ze średniowiecznej kopii hellenistycznego manuskryptu pt. Pneumatica. W ich technicznej konstrukcji nie bez znaczenia jest z pewnością okres intensywnych badań naukowych i poszukiwań twórczych przez licznych uczonych w Aleksandrii hellenistycznej w tym okresie i w innych dużych miastach naśladujących intensywne poszukiwania naukowe w Aleksandrii.

Norie stanowiły nieodłączny element pejzażu doliny Orontesu, gdzie z pewnością było ich tysiące, aż do ujścia rzeki w okolicach Antiochii i Seleucji nadmorskiej. Używane były w dolinie Eufratu i w dolinach innych rzek o silnym nurcie. Wiemy, że pomimo znikomych śladów archeologicznych ich użycie było powszechne w okresie rzymskim i bizantyjskim w dolinach rzecznych na południu Europy. Używano ich również w Galii i na Półwyspie Iberyjskim. W okresie dominacji arabskiej, technika zastosowania kół hydraulicznych została przejęta i zaadaptowana do podobnych celów gospodarczych. Z Hiszpanii, Arabowie wprowadzają koła hydrauliczne do Maroka. W dolinie Orontesu, ostatnie koła wodne zostały wyparte zaraz przed drugą wojną światową przez pompy o napędzie spalinowym.

Interpol poszukuje tego wyjątkowego zabytku sztuki rzymskiej jakim jest, dziś słynna, skradziona mozaika z Apamei.

 

Autor: Marek T. Olszewski

O Autorze: Uczeń słynnego francuskiego archeologa J.-M. Dentzera na Sorbonie, pracuje w Katedrze Archeologii Klasycznej na Wydziale Archeologii UW. Jest autorem kilkudziesięciu poważnych hipotez i odkryć naukowych. Ostatnio odkrył dokładną datę założenia (jesień 320 roku p.n.e.) i fundatorów Pelli-Apamei, jednego z największych kompleksów miejskich na Bliskim Wschodzie oraz osiem zegarów słonecznych na mozaikach. Aktualnie pracuje nad mozaikami skradzionymi w trakcie nielegalnych wykopalisk w Syrii. Stał się międzynarodowym specjalistą w wykrywaniu fałszywych mozaik udających dzieła antyczne.

Publikacje autora można znaleźć na stronie Academia.

Ostatnie najważniejsze odkrycia naukowe M. T. Olszewskiego cytowane w mediach.

 

Artykuł ten można bezpłatnie przedrukować bez zdjęć, z podaniem źródła

Redakcja i śródtytuły: M.M.