Miejsce, które rodziło władzę – książka o grodzie w Pasymiu

W dniu 19 stycznia 2023 roku odbędzie się premiera książki „Miejsce, które rodziło władzę. Gród z początków wczesnego średniowiecza w Pasymiu na Pojezierzu Mazurskim”. Zapowiadana publikacja to monografia wielokulturowego osiedla kojarzonego przede wszystkim z wczesnym średniowieczem. Książka składa się z 13 rozdziałów zawierających elementy analizy źródłoznawczej, wyniki badań paleośrodowiskowych, wyniki analiz specjalistycznych, a także partie dotyczące analizy kulturowej, uwzględniającej różnorodne aspekty funkcjonowania grodu i osady w Pasymiu.

Grodzisko w Pasymiu ma bogatą historię badań. Pierwsze wykopaliska prowadzono tam w latach 80. XIX wieku, jednak niewiele o nich wiemy. Badania kontynuowano – na dużą skalę – w latach 60. XX wieku. Pomimo że już pierwsze raporty wskazywały na duże znaczenie tego miejsca, nie zostały nigdy opublikowane. W drugiej dekadzie XXI wieku ekipa z Instytutu Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego podjęła badania weryfikacyjne, które przyniosły rewelacyjne wyniki. W 2021 roku rozpoczęliśmy projekt „Miejsce, które rodziło władzę. Gród z początków wczesnego średniowiecza w Pasymiu na Pojezierzu Mazurskim”, a jego zwieńczeniem jest prezentowana książka.

Grodzisko znajduje się 2 km na północny-zachód od Pasymia. Leży na zachodnim brzegu półwyspu Ostrów, znajdującego się pomiędzy odnogami jeziora Kalwa. Nazwę „Okrągła Góra” zawdzięcza charakterystycznemu kształtowi, przypominającemu ścięty stożek. Kompleks osadniczy w Pasymiu tworzyły gród wzniesiony na pagórku, będącym najwyższą kulminacją półwyspu, oraz osada usytuowana u jego podnóża, po stronie południowej i wschodniej.

Okrągła Góra była zasiedlana kilkakrotnie. Największa intensywność osadnictwa przypadała jednak na wczesną epokę żelaza i wiązała się ze społecznościami kultury kurhanów zachodniobałtyjskich (750–0 p.n.e.) oraz na starszy odcinek wczesnego średniowiecza (700–850 n.e.).

W trakcie badań natrafiono także na zespół krzemieni i siekierkę kamienną, które można łączyć z epoką kamienia. Jednak ponieważ odkryto je poza pierwotnym kontekstem, trudno określić, jaki charakter miała obecność w tym miejscu społeczności epoki kamienia.

Wiele wskazuje, że Okrągła Góra to osiedle obronne kultury kurhanów zachodniobałtyjskich. Z tego okresu pochodzą palisady na stoku wschodnim, a być może również niektóre fosy. Jednak nie da się zrekonstruować zagospodarowania majdanu, bo budynki uległy zniszczeniu. Zachowały się jedynie nieliczne jamy śmietniskowe, wypełnione ułamkami naczyń i kośćmi. W znacznie lepiej zachowały się pozostałości osady, znajdującej się u podnóża grodziska, w niższych partiach stoków Okrągłej Góry. Lokalizacja osady podgrodowej lub strefy gospodarczej w sąsiedztwie osiedli wysoczyznowych ma swoje odpowiedniki w innych regionach Warmii i Mazur.

Początki zasiedlenia Okrągłej Góry we wczesnym średniowieczu przypadały na drugą połowę VII wieku. Niektóre z odkrytych zabytków wskazują niezbicie na to, że ich wytwórcy to społeczności grupy olsztyńskiej. Prawdopodobnie materiały związane ze schyłkowym okresem funkcjonowania grupy olsztyńskiej oraz z początkami okresu wczesnośredniowiecznego stanowią jedną całość.

Wszelkie dostępne przesłanki dowodzą, że grodzisko w Pasymiu to jedyne stanowisko tego typu na Pojezierzu Mazurskim o tak wczesnej chronologii. Warto podkreślić, że początki grodu można synchronizować z czasem funkcjonowania najstarszych grodów wczesnosłowiańskich, które nazywa się czasem „miejscami, które rodzą władzę”.

Kompleks osadniczy tworzył gród wzniesiony na pagórku oraz osada usytuowana u jego podnóża, po stronie południowej i wschodniej. Fortyfikacje grodu rozciągały się na długości 36 m. Składały się na nie takie urządzenia warowne jak  wał, platforma z brukiem kamiennym oraz cztery suche fosy. Rozmiary plateau grodziska wynoszą 46×35 m. Na uwagę zasługują relikty zabudowy grodu w postaci sześciu budynków o charakterze mieszkalnym, które zajmowały strefę krawędziową. Na środku majdanu nie okryto większych budynków – zapewne znajdował się tam plac wykorzystywany do celów publicznych.

W późnym okresie wędrówek ludów na tych obszarach osadnictwo miało charakter otwarty, a osady lokowano najczęściej w pobliżu jezior na relatywnie niewielkich wzgórzach. Również w początkach wczesnego średniowiecza osiedla nieobronne stanowiły główny elementem struktury osadniczej. W związku z tym pojawienie się idei grodu w kręgu zachodniobałtyjskim jest intrygującym zjawiskiem.

W VI–VII wieku w międzyrzeczu Wisły, Dniepru i Dźwiny powstała grupa grodów, w których można się doszukiwać inspiracji dla omawianego założenia z Pasymia. Marek Dulinicz określał je „miejscami, które rodzą władzę”. Były to ośrodki o ponadlokalnym charakterze. Dulinicz zdefiniował wspólne cechy tych miejsc. Należą do nich:

1. geneza sięgająca początków wczesnego średniowiecza (VI–VII wiek),
2. położenie w miejscach wybitnie wyróżniających się na tle otoczenia,
3. charakterystyczne rozplanowanie wnętrza założenia,
4. występowanie wielu zabytków obcej proweniencji,
5. zbiór zabytków wskazujących na preferowanie konkretnych zajęć przez ludność,
6. obecność przepalonych szczątków ludzkich w nawarstwieniach kulturowych.

Grodzisko w Pasymiu spełnia w zasadzie wszystkie z tych kryteriów.

Wszystko wskazuje, że gród w Pasymiu to centralny punkt w przestrzeni osadniczej i społecznej wspólnoty zamieszkującej rejon południowo-zachodniej części Pojezierza Mazurskiego. Był głównym punktem topografii i geografii społecznej, a dla lokalnych społeczności był niewątpliwie realizacją axis mundi.

Strona FB projektu

Artykuł ten można bezpłatnie przedrukować  ze zdjęciami, z podaniem źródła

Autor: 

Sławomir Wadyl – archeolog zatrudniony na Wydziale Archeologii UW. Zajmuje się okresem wczesnośredniowiecznym Pomorza i dawnych ziem pruskich. 

Academia

Google Scholar

ORCID

Redakcja: J.M.C.

Korekta: A.J.