Mazowieckie Centrum Metalurgiczne – krajobraz i uwarunkowania środowiskowe masowej produkcji żelaza w Europie Środkowej

Na początku września bieżącego roku w rubryce “Project Gallery” brytyjskiego czasopisma Antiquity ukazał się artykuł o wynikach wykopalisk zespołu archeologów z Wydziału Archeologii Uniwerystetu Warszawskiego oraz Muzeum Starożytnego Hutnictwa Mazowieckiego im. Stefana Woydy w Pruszkowie na terenie Mazowieckiego Centrum Metalurgicznego (MCM). Ośrodek hutniczy rozciąga się na zachód od Warszawy, na Równinie Łowicko-Błońskiej, a jego datowanie obejmuje czas około przełomu er. Nowe badania prowadzone w ramach projektu Terra Ferrifera pokazują, że mazowieccy hutnicy wytwarzali żelazo na dużą skalę znacznie wcześniej, niż dotąd przypuszczano.

 

Centrum hutnicze

MCM obejmuje ponad 250 stanowisk archeologicznych  głównie osad związanych z kulturą przeworską. Na badanych wykopaliskowo stanowiskach odkryto dotychczas pozostałości kilkunastu tysięcy jednorazowych pieców kotlinkowych, a także liczne budynki mieszkalne i gospodarcze, jamy zasobowe, studnie, paleniska, wapienniki i miejsca sortowania i prażenia rudy darniowej.

Na największej osadzie hutniczej w Milanówku-Falęcinie, mogło funkcjonować nawet 15 000 pieców. Całość produkcji MCM szacowana jest na 120–150 tysięcy wytopów.

Zaborów – mikroregion hutniczy

Nowe badania skoncentrowano na mikroregionie osadniczym wokół Zaborowa, gdzie odkryto co najmniej trzy osady powiązane z intensywną produkcją żelaza oraz cmentarzysko ciałopalne.

Największa z osad, Zaborów V/22, zajmowała powierzchnię około 12 hektarów. Badania wykopaliskowe potwierdziły obecność skupisk pieców dymarskich oraz innych obiektów gospodarczych, między innymi wapiennika. Wśród odkrywanych zabytków dominują ceramika, kości zwierzęce i drobne wyroby metalowe – wskazują na dwie główne fazy zasiedlenia: starszą, związaną z ludnością kultury jastorfskiej (III w. p.n.e.), i młodszą, łączoną z populacją kultury przeworskiej (II/I w. p.n.e.–III w. n.e.).

Co rosło wokół?

Badania archeobotaniczne dostarczyły ciekawych danych o roślinności rosnącej wokół piecowisk hutniczych. Ślady upraw są nieliczne. Zidentyfikowano jedynie pojedyncze ziarna prosa, jęczmienia, żyta, gryki czy grochu. Dominują natomiast rośliny ruderalne, czyli pospolite chwasty, typowe dla obszarów przekształconych przez człowieka, takie jak komosa, rdest i pokrzywa.

Analizy węgli drzewnych wskazują, że podstawowym surowcem do produkcji węgla drzewnego, wykorzystywanego jako paliwo w procesie produkcji żelaza, było drewno sosny zwyczajnej. W badanych próbkach zarejestrowano także brzozę, a w mniejszej ilości – dąb, jesion i olszę. 

Datowanie radiowęglowe

Datowanie radiowęglowe zwęglonych nasion, wypreparowanych z wypełnisk pieców kotlinkowych wykazało, że masowa produkcja żelaza na zachodnim Mazowszu rozpoczęła się w III, a być może nawet w końcu IV w. p.n.e., czyli co najmniej 100‒150 lat wcześniej, niż dotąd przypuszczano.

Chronologia zaborowskiego hutnictwa jest więc zbieżna z datowaniem materiałów kultury jastorfskiej odkrytych na tym stanowisku. Tym samym sugeruje to, że genezy lokalnej metalurgii żelaza należy szukać raczej w środowisku tego ugrupowania, a nie, jak dotąd sądzono, wyłącznie w społecznościach kultury lateńskiej (łączonej z Celtami) z południa Polski.

Co dalej?

Zespół archeologów z Wydziału Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego oraz Muzeum Starożytnego Hutnictwa Mazowieckiego w Pruszkowie planuje kontynuację prac w Zaborowie, a także rozszerzenie badań powierzchniowych i wykopaliskowych na inne mikroregiony ośrodka metalurgicznego. Istotnym celem jest również rekonstrukcja wpływu masowej produkcji żelaza na środowisko naturalne między innymi poprzez analizy pyłkowe, badania makroszczątków roślinnych i węgli drzewnych. Pozwolą one odtworzyć dawne krajobrazy oraz ocenić skutki intensywnej eksploatacji lokalnych zasobów. 

Pełny tekst artykułu publikowanego w Antiquity dostępny jest online w formacie open access: Cieśliński A, Baczewski M, Cywa K, Mueller-Bieniek A, Woźniak M. The Mazovian Centre of Metallurgy: landscape and environmental conditions of mass iron production in Central Europe. Antiquity. 2025 doi:10.15184/aqy.2025.10183

Bieżące informacje o postępach prac w Zaborowie: https://www.facebook.com/BadaniaArcheologiczneWZaborowie

 

Autorzy: Adam Cieśliński – kierownik Katedry Archeologii Barbaricum i Prowincji Rzymskich w Wydziale Archeologii UW (https://uw.academia.edu/AdamCie%C5%9Bli%C5%84ski)

Marek Baczewski – doktorant w Szkole Doktorskiej Nauk Humanistycznych UW (https://uw.academia.edu/MarekBaczewski)

Aldona Mueller-Bieniek – archeobotanik w Wydziale Archeologii UW (https://uw.academia.edu/AMuellerBieniek)

Katarzyna Cywa – adiunkt w Instytucie Botaniki im. Władysława Szafera PAN (https://www.researchgate.net/profile/Katarzyna-Cywa)

Marcin Woźniak – kierownik Działu Archeologii Mazowsza w Muzeum Starożytnego Hutnictwa Mazowieckiego w Pruszkowie (https://mshm.academia.edu/MarcinWo%C5%BAniak)

Podziękowania

Serdeczne podziękowania dla wspierających wykopaliska: Gminy Leszno i Szkoły Podstawowej im. Powstańców 1863 roku w Zaborowie. Do zobaczenia za rok 🙂