W dniu 9.5.16.0.8 (20 kwietnia 550 r. n.e. zgodnie z korelacją 584285), 1475 lat temu koronę władcy władców z dynastii Węża (Kaanul) przyjął K’ahk’ Ti’ Ch’ich’ Aj Saakil z Dzibanché. Nad tropikalnym niebem Jukatanu tańczyła wtedy Wenus – najważniejsza po Słońcu “gwiazda” Majów  będąc w koniunkcji z Merkurym, a Plejady wisiały w zenicie. Tytuł “władcy władców”, porównywalny z naszym cesarskim, był świadectwem hegemonii Kaanul nad sporą częścią dawnej Mezoameryki w ostatnim akcie epoki wczesnoklasycznej (250-550 n.e.). Był to zaiste Wąż nad Węże – kontynuator ekspansji jadowitej dynastii Kaanul na Nizinach Majów.  Oddałem mu sprawiedliwość artykułem Kaanul IV: Kto załatwił Yax Mutal? Teraz pora przyjrzeć się bliżej jego poprzednikom: Yuknoom Ch’eenowi I i Tuun K’ab Hixowi – architektom ekspansji Kaanul.

Wczesnoklasyczna ekspansja Węży na Nizinach Majów

Politykę ekspansji Kaanul zapoczątkował prawdopodobnie Yuknoom Ch’een I, boski władca dynastii Węża z Dzibanché. Podobizny licznych wziętych przez niego do niewoli jeńców zdobią  schody hieroglificzne I z Dzibanché, datowane na lata 416/428-452/454 n.e. Zwoje węża wyciągnęły się następnie daleko na południe za ponowania Tuun K’ab Hixa, jednego z kolejnych boskich władców Dzibanché. W 520 r. n.e. umieścił on córkę – Ix Naah Ek’ na tronie Sak Nikte’ (La Corona – zachodni Peten, Gwatemala), odległego lotem kondora królewskiego o 86 km od Tikál. Ośrodek ten pozostał wiernym poplecznikiem Kaanul aż do końca istnienia dynastii. Tuun K’ab Hix otworzył poprzez Sak Nikte’ szlak handlu i propagacji wpływów na południowy-zachód Nizin Majów – zachodni kieł Węża. Około 530 r. n.e. zrównał z ziemią położone nad konkurencyjnym szlakiem handlowym Rio Azul – prawdopodobnie największego sojusznika Tikál, odkąd za panowania Yax Ehb’ Xooka ośrodek ten stał się głównym punktem projekcji wrogiego Wężom Nowego Porządku (Wiite’ Nah) na Nizinach Majów. W 546 r. n.e. Tuun K’ab Hix osadził władcę na tronie Sa’al (Naranjo – wschodni Peten, Gwatemala), na południe od Rio Azul i tylko 40 km od Tikál. Władcy Sa’al pozostali wasalami Kaanul również do końca dynastii – kieł wschodni Węża.

K’ahk’ Ti’ Ch’ich’ Aj Saakil pociągnął temat dalej. W 562 r. n.e. w sojuszu z Yajaw Te’ K’inichem, władcą Uxwitza’ (Caracol, południowe Belize) zaatakował i zdobył Tikál (Peten, Gwatemala) [vide: Królestwo Węża IV: Kto załatwił Yax Mutal?]. Wielkie zwycięstwo Kaanul i zmiana układu sił na Nizinach Majów. W Tikál zaczął się wtedy okres nazywany przez archeologów hiatusem. Yajaw Te’ K’inich i K’an II – dwaj kolejni władcy Uxwitza’ (Caracol) zostali po śmierci pochowani na Północnym Akropolu Tikál (około 618 i 658 n.e.), dowodząc nie tylko pokonania, ale również pewnego rodzaju kontroli nad miastem w tamtych czasach pod auspicjami Kaanul. Północny Akropol to królewska nekropolia kolejnych dynastii Yax Mutul i najświętsze sanktuarium miasta Tikál. Boski władca Węża K’ahk’ Ti’ Ch’ich’ Aj Saakil złożył w ofierze Wak Chan K’awiila – pokonanego boskiego władcę Yax Mutul (Tikál) oraz jego syna. Byli to ostatni pomazańcy w Tikál pochodzący z linii krwi Jatz’oom Kuya z odległego Teotihuacán w środkowym Meksyku [vide: Tikál III: Od entrady po hiatus. Nowe rozdanie w Teotihuacán].

Zmiana układu sił na Nizinach Majów

Osadzona na tronie Yax Mutul (Tikál)  w 378 r. n.e. przez Siyah K’ahka (Zrodzonego z Ognia – vide: Tikál II: Entrada) dynastia około 480 r. n.e. zerwała jednak związki ze środkowomeksykańskim hegemonem. Stało się tak w wyniku zmiany ‘prezydenta oraz partii rządzącej’ w samym Teotihuacán. Przewrót, w wyniku którego doszło do zmiany dynastii panującej, musiał być wielką zmianą, nie tylko polityczną, ale i kulturową. W Teotihuacán spalono Cytadelę – architektoniczny symbol starego reżimu, którego kopię w 2017 r. odkryto za pomocą LiDARu w Tikál. Piramidę Pierzastego Węża znajdującą w kosmologicznym centrum Cytadeli Teotihuacán zabudowano adosadą, zaś pochowane w jej trzewiach ofiary sprofanowano.

Po wymianie reżimu rządzącego Teotihuacán, na Nizinach Majów doszło do serii zaskakujących i wciąż niewyjaśnionych zdarzeń. W 510 r. n.e. lokalnym  centrum projekcji wpływów Teotihuacán stało się nagle K’in ze stolicą w Yo’k’ib’ (Piedras Negras – zachodni Peten, Gwatemala) – niewielkie, jak do tej pory, państewko nad Usumacintą, regularnie gromione przez sąsiadów z Pa’chan (Yaxchilan) i odległe o 90 km od Lakamha’ (Palenque) – jednego z najważniejszych ośrodków cywilizacji Majów, niewątpliwie związanego w epoce wczesnoklasycznej z Teotihuacán. Czy państwo B’aakal ze stolicą w Lakamha’ (Palenque) wypadło z kręgu protekcji środkowomeksykańskiego hegemona, bądź też czy samo wyłamało się z układu z nowym reżimem Teotihuacán tak samo jak Tikál?

Zgubiona łuska Węża nad Usumacintą

Zagnieżdżone w naturalnie ufortyfikowanym zakolu rzeki Usumacinta Pa’chan (Yaxchilan) – tradycyjny adwersarz K’in (Piedras Negras) – pochwaliło się pojmaniem w 537 r. n.e. Nawkal Tipina – wojskowego dowódcy Tuun K’ab Hixa! Co robiły Węże nad Usumacintą, ponad 300 km od położonego we wschodniej części Jukatanu Dzibanché?! Dwa lata później, w 539 r. n.e. stolica K’in – Yo’k’ib’ upadła i została splądrowana przez wojska, które wyszły z Pakabul (Pomona) – odległego o 50 km na wschód od Palenque. K’in (Piedras Negras) zamarło na dobre kilkadziesiąt lat…

Inwazja w dolinach Copan i Motagua

W 553 r. n.e zniknęły wszystkie wczesnoklasyczne stele z Copán (Honduras) – ważnego ośrodka cywilizacji, uznawanego obok Tikál, Dzibanché i Palenque za czwarty biegun politycznego świata Majów. Sprofanowano akropol i splądrowano podległą mu placówkę Quiriguá (Izabal, Gwatemala). W Copán znaleziono inskrypcje sugerujące, że zmiana reżimu w Teotihuacán nie wpłynęła na architekturę sojuszy na dalekim południu Nizin Majów. To z Copán i z Piedras Negras znamy imię jednego z nowych władców Teotihuacán – Tajom Uk’ab Tuun. Kto splądrował Copán i jego satelitarną placówkę Quiriguá – nie wiemy. Niegdyś silny i wpływowy Nowy Porządek trzeszczał w szwach albo przestał istnieć. Po zmianie na tronie świata – w Teotihuacán i zmianie układu sojuszy zaczęto najwyraźniej wykuwać nową architekturę bezpieczeństwa.

Wojny, głód i… wulkany

Był to czas wielkich przemian, w których niepoślednią rolę odegrała również natura. W lodach Grenlandii i Antarktydy odkryto dowody na wielkie erupcje wulkanów z lat 535-536 i 539-540 n.e. W Europie wywołały one poważne zmiany klimatyczne – nad Morzem Śródziemnym mogły doprowadzić do klęski głodu, której kulminacją stała się plaga Justyniana, na ziemiach Polski być może do pustki osadniczej w VI wieku n.e. W 540 r. n.e. doszło do erupcji wulkanu Ilopango  na terenie dzisiejszego Salwadoru. Nie wiemy dokładnie jak znaczny miał on wpływ  na wydarzenia w Mezoameryce. Z zapisu archeologicznego wiemy jednak, że zawalił się porządek społeczny w Teotihuacán. Na głównych ulicach niegdyś prężnie funkcjonującej metropolii zalegały śmiecie, których nikt nie sprzątał. Około 550-560 r. n.e. pożar strawił wielkie pałace, a większa część miasta została nagle opuszczona. Trudno mieć pewność, jak wielki wpływ na ten znaczny kryzys Teotihuacán miały erupcje wulkaniczne dość, że na przełamaniu er skończył się raz na zawsze okres wpływu Teotihuacán na ziemie Majów. Dynastia Kaanul dobrze wykorzystała czas geopolitycznych zmian.

Teotihuacán i Kaanul

„…jest już jasne, że zarówno Nowy Porządek z południowych Nizin Majów, epigoni władcy władców – kaloomte’ Sihyaj K’ahka od późnego IV do wczesnego VI w. n.e., jak i władcy dynastii Węża (Kaanul) z Dzibanché na początku VI w. n.e. mieli relacje sojusznicze z Teotihuacan.”

Tłumaczenie autora z – Arlen F. Chase, Anne S. Dowd, David A. Freidel, Jerry Murdock 2024:23

W październiku 2024 światło dzienne ujrzał pakiet sześciu publikacji na temat archeologii Dzibanché i polityki Kaanul w epoce wczesnoklasycznej (250-550 n.e.), aż do wielkiego przełomu w 562 r. n.e. i pokonania przez Węży Yax Mutul (Tikál). Specjalne wydanie czasopisma „Ancient Mesoamerica” miało podsumować archeologiczne i epigraficzne osiągnięcia ostatnich dekad w kwestii dynastii Węża. Przyniosło kilka niespodzianek, chociaż po szumnych zapowiedziach, jakie słyszało się na konferencjach w ciągu kilku ostatnich lat, liczyłem jednak na więcej…

Niebezpieczne związki w ikonografii oraz architekturze Dzibanché

Część badaczy odważyła się wreszcie zwrócić głośno uwagę na niewyjaśnione relacje Kaanul z Teotihuacán. Od lat musiały przecież budzić konsternację wątki środkowomeksykańskiego stylu talud-tablero w architekturze Dzibanché. Wspomniałem już o tym wcześniej w artykule: Królestwo Węża III: Wazy dynastyczne Kaanul. Nawiązania do kultury Teotihuacán u wężowej księżniczki Ix ?Naah Ek’ z Dzibanché na słynnym Ołtarzu z Dallas nie uchodziły uwadze Simona Martina, przy okazji  rozważań dotyczących pucharów dynastycznych Kaanul [vide: Królestwo Węża IV: Kto załatwił Yax Mutal?].

W początkach VI wieku n.e., kiedy dynastia Węża podporządkowywała już sobie dalej położone miasta-państwa, co najmniej trzy piramidy w Dzibanché nosiły elementy stylu talud-tablero. Były to: Piramida Nadproży (E-6), Świątynia Kormoranów (E-2) i piramida II w nieudostępnionej jeszcze do zwiedzania grupie Tutil. Nawiązania do symboliki Teotihuacán zawiera również relief zdobiący elewację tej ostatniej piramidy. Został on zdewastowany prawdopodobnie w trakcie wojny domowej Kaanul. Na tle perspektywy historycznej, stawiającej Węży w opozycji do Nowego Porządku (Witee’ Naah) – Tikál, Rio Azul i ich odległego środkowomeksykańskiego hegemona – elementy symboliki Teotihuacán na piramidach w Dzibanché wydawały się mocno nie na miejscu.

Zielonkawy obsydian ze środkowego Meksyku

Jedną z najważniejszych zmiennych określających orientację danego ośrodka Majów na geopolitycznej mapie Mezoameryki jest obecność w materiale archeologicznym zielonkawego obsydianu, pochodzącego ze środkowomeksykańskich wychodni w Pachuca. W epoce wczesnoklasycznej (250-550 n.e.) jego źródła były kontrolowane przez Teotihuacán. Przez lata podkreślano brak przedmiotów wykonanych z zielonkawego szkła wulkanicznego we wczesnoklasycznym Dzibanché czy Calakmul. Jedną z największych niespodzianek w informacjach opublikowanych w „Ancient Mesoamerica” jest więc pierwsze stwierdzenie występowania artefaktów wykonanych z zielonkawego obsydianu w dwóch spośród kilkunastu królewskich grobowców w Dzibanché. Oba pochówki datowane są na początki V stulecia n.e. – to ramy czasowe postulowanej przeze mnie inwazji Kaanul na Becán.

Yuknoom Ch’een I

Grobowiec umieszczony na szczycie piramidy triadycznej w grupie Kinichna w Dzibanché przypisano Yuknoom Ch’eenowi I – władcy Kaanul kojarzonemu z początkami ekspansji Węży na Nizinach Majów. To dzięki niemu, a konkretnie schodom hieroglificznym I, odkrytym w 1993 r. po raz pierwszy skojarzono to stanowisko archeologiczne z dynastią Kaanul. Znamienne jest to, że odkrycie to miało miejsce chwilę po ustaleniu po kilku dekadach poszukiwań, że stolicą dynastii Węża w okresie klasycznym (250-909 n.e.) było Calakmul. Ustalenia te usunęły świeżo złapany grunt spod nóg epigrafikom… [vide: Królestwo Węża I: Dwa gniazda Węży w okresie klasycznym]. Schody hieroglificzne I z Dzibanché przedstawiają zatem Yuknoom Ch’eena k’uhul Kaanul ajaw (boskiego władcę Kaanul) i aż 16 wziętych przez niego do niewoli jeńców. Dość archaiczna stylistyka i prymitywne wykonanie sugerowały, że schody powstały w epoce wczesnoklasycznej, ale nie pozwalało to na dokładniejsze określenie ich wieku. Konstrukcję schodów hieroglificznych I ostrożnie umieszczono na osi czasu na koniec V wieku n.e.

Przeskanowanie laserem elementów schodów, a następnie ich uważna epigraficzna analiza, jakiej dokonał zespół Alexandra Tokovinina pozwoliła nareszcie osadzić owe zwycięstwa opisane na schodach hieroglificznych I w czasie. Daty zakodowane w kalendarzach tzolk’in i haab’ na przedział 416/428 – 442/454 n.e. Nie wszystko jeszcze udało się odszyfrować i trzeba pamiętać, że korelacja dat na ten przedział chronologiczny wynika z próby dopasowania ich do sekwencji władców Kaanul z pucharów dynastycznych [vide: Królestwo Węża III: Wazy dynastyczne Kaanul]. Jeśli jednak przyjmiemy zaproponowany okres początkowej ekspansji Kaanul w wykonaniu Yuknoom Ch’eena I na początki V wieku n.e., to dostajemy przedział czasowy, w którym mieści się domniemana inwazja Węży na odległe o 80 kilometrów od Dzibanché Becán.

Atak na Becán

Mocno ufortyfikowane Becán jest niestety nadal pomijane w badaniach. Istotnym tropem dla zrozumienia ekspansji Węży jest jednak obecność zielonkawego obsydianu, pojawiającego się w Becán w początkowych fazach epoki wczesnoklasycznej.  Występowanie zabytków z tego materiału urywa się nagle w warstwie odpowiadającej śladom poważnego najazdu i nie pojawia w kolejnych warstwach nigdy więcej. Podobnie zresztą jak ceramika z Teotihuacán czy Tikál [vide: Powrót do Becán]. Na schodach hieroglificznych I z Dzibanché aż dwa stopnie (te o numerach 13 i 22) odnoszą się militarnych kampanii z datami skorelowanymi na 438 r. n.e. Kolejny stopień (15) na 445 r. n.e. Niestety, wiele elementów schodów pozostaje nadal niewydatowanych. Chociaż imiona jeńców i toponimy miast, z których mieli oni pochodzić na razie nic nie mówią epigrafikom, skorelowane daty są bliskie śladom poważnego ataku na Becán, który Joseph Ball, dzięki badaniom archeologicznym, wydatował na lata 430-440 r. n.e. W Becán zdemolowano wtedy platformę zbudowaną w środkowomeksykańskim stylu talud-tablero. Pod nią archeolodzy natrafili na ofiarę zakładzinową – słynny depozyt 69-2, złożony z artefaktów pochodzących z Tikál i Teotihuacán.

Obecność artefaktów z zielonkawego obsydianu w grobowcu Yuknoom Ch’eena I, czy wśród wyprawy w zaświaty nieznanej wężowładczyni, pochowanej wewnątrz Piramidy Sowy podkreśla unikalność tego materiału w Dzibanché. W końcu szkło wulkaniczne z Pachuca nie występuje tam powszechnie w zapisie archeologicznym. Te kilka grotów z zielonkawego obsydianu i jadeitowa główka w stylu Teotihuacán znalezione w grobowcu Yuknoom Ch’eena I mogły znaleźć się, moim zdaniem, w posiadaniu władcy Kaanul, jako dary dyplomatyczne, lub… łupy wojenne z Becán.

Tuun K’ab Hix

Tikál zerwało związki z Teotihuacán około 480 r. n.e. Zmiana faz Manik IIIa/IIIb jest wyraźnie widoczna w ikonografii i ceramice Tikál – [vide: Tikál III: Od entrady po hiatus. Nowe rozdanie w Teotihuacán]. Ix Naah Ek’, córka Tuun K’ab Hixa, boskiego władcy Kaanul (Dzibanché) paradowała w stroju Teotihuacán i w towarzystwie awatara wojennego węża Teotihuacán – Waxaklajuun Ubaah Kaana już w 520 r. n.e. W geopolityce Mezoameryki wiele musiało się wydarzyć w ciągu tych czterech dekad. Z nowym reżimem Teotihuacán musiał związać się zatem władca dynastii Węża Tuun K’ab Hix. Jego wojska wsparły w 537 r. n.e. K’in (Piedras Negras) – nową placówkę nowej dynastii Teotihuacán nad odległą Usumacintą [vide: Tikál. Nowe rozdanie: Problemy na zachodzie]

I chociaż millitarne inwestycje Tuun K’ab Hixa nad Usumacintą wydawały się na owe czasy nieskuteczne, zaś Piedras Negras za swój naiwny sojusz z hegemonem zapłaciło w 539 r. n.e. najwyższą cenę, udział w kampanii na rzecz Teotihuacán opłacił się jednak Wężom z perspektywy czasu… K’in (Piedras Negras) odrodziło się bowiem po kilku dekadach, już nie w kręgu wpływów upadłego reżimu Teotihuacán, a w strefie dominacji Kaanul. W 662 r. n.e. Yo’k’ib’, stolicę K’in, odwiedzi Yuknoom Ch’en II Wielki, władca Węża z Calakmul, który mienić się będzie równocześnie władcą starej tradycji Kaanul, być może wywodzonej jeszcze z preklasycznego Chi Cha’ (El Mirador) i… Nowego Porządku.

Nowy podział świata

Następca Tuun K’ab Hixa – K’ahk’ Ti’ Ch’ich’ Aj Saakil, jako pierwszy wśród Węży okresu klasycznego (250-909 n.e.) znany jest z tytułem kaloomte’ – władcy władców. Ten tytuł, porównywalny z naszym cesarskim, przyniósł na Niziny Majów Sihyaj K’ahk’ z Teotihuacán, w trakcie słynnej entrady 372 r. n.e. W wypadku K’ahk’ Ti’ Ch’ich’ Aj Saakila uwadze umyka zwykle głębia epitetu towarzyszącego cesarskiej tytulaturze – elk’in kaloomte’ – imperator wschodu. Dzibanché położone jest rzeczywiście na wschodzie Jukatanu oraz Nizin Majów. Leży zarazem we wschodniej części Mezoameryki. We wzmiankowanym kierunku ukrywa się jednak coś więcej niż tylko geografia. Władcy Uxwitik’ (Copán), położonego w dzisiejszym Hondurasie, nosili przecież tytuł ochk’in kaloomte’ – imperatora zachodu, a równoleżniki, na których położone są Copán i Dzibanché różnią się od siebie tylko lekko ponad pół stopnia.

Cesarski tytuł Aj Saakila nie był więc tylko samozwańczym gestem – lustrzanym odbiciem tytulatury popleczników Teotihuacán. Oznaczał, moim zdaniem, nowy podział świata, zapewniając dynastii Węża (Kaanul) miejsce przy wspólnym stole z Teotihuacán oraz podział przepływów na geopolitycznej mapie Mezoameryki. Wyjaśnia to choćby fakt, że zielonkawy obsydian nie popłynął nagle do Dzibanché szerokim strumieniem, co autorzy publikacji z „Ancient Mesoamerica” zdają się pomijać. Widać jedynie pojedyncze artefakty w elitarnych grobowcach władców. Bazując na tej nowej geopolitycznej architekturze K’ahk’ Ti’ Ch’ich’ Aj Saakil najechał w 562 r. n.e. Tikál, wspólnie z innymi stronnikami Teotihuacán, a zarazem dotychczasowymi wasalami Yax Mutul (Tikál) [vide: Tikál. Nowe rozdanie: Gwiezdne wojny]. Wtedy zresztą władcy z dynastii Węża byli już na tej szachownicy sami… Prawie sami – w 599 i 611 r. n.e. kolejni władcy Kaanul zdemolowali B’aakal (Palenque) – tradycyjnego sojusznika Yax Mutul (Tikál) i stronnika Nowego Porządku, wypleniając tamtejszą dynastię. Zrobiło to miejsce Pakalowi Wielkiemu, który od 615 r. n.e. odbudowywał swój świat ze zgliszczy. Później wreszcie władcy dynastii Węża rozpętali krwawą wojnę domową, w wyniku której przeniesiono stolicę Kaanul do Calakmul w 636 r. n.e. [vide: Kaanul II: Wąż zabija Węża].

Tym gorzej dla pucharów…

Niestety, w zdruzgotanym wojną domową Dzibanché nie zachował się zbyt bogaty materiał epigraficzny. Archeolodzy krok po kroku zrywają kolejne zasłony, jednak nadal błądzą w nieokreśloności. Osobiście uważam, że to Tuun K’ab Hix, tuż po zawiązaniu przymierza z nową dynastią Teotihuacán, jako pierwszy wśród Węży mógł nosić tytuł elk’in kaloomte’. Czynię to polemicznie w stosunku do grupy autorów publikacji z „Ancient Mesoamerica”, którzy starają się umniejszyć jego pozycję na dworze, ponieważ nie pasuje do listy władców Kaanul ze słynnych pucharów dynastycznych [vide: Królestwo Węża III: Wazy dynastyczne Kaanul] i odmawiają mu na tej podstawie nawet zwykłego królewskiego tytułu.  Będę kontynuował tę polemikę w kolejnym artykule.

Nawiązując do słynnego powiedzenia „Tym gorzej dla faktów”, niezbite osiągnięcia Tuun K’ab Hixa na geopolitycznej arenie Mezoameryki świadczą raczej przeciw próbie umiejscowienia w Dzibanché sekwencji władców prezentowanej na wspomnianych wazach, ponieważ nie ma na niej jednego z największych rozgrywających tamtych czasów, niż dyskusyjna koncepcja mogłaby świadczyć przeciw Tuun K’ab Hixowi. Władcy Węża, który wysunął kły jadowe dynastii Kaanul daleko na południowym-wschodzie i południowym-zachodzie Nizin Majów z dwóch stron osaczając antagonistów z Yax Mutul (Tikál).

Tekst powstał dzięki mecenatowi Agnieszki Staniak z bloga podróżniczego “Zapiski Niepozorne”

Cykl „Królestwo Węża”:

1. Dwa gniazda Węży w okresie klasycznym
2. Przeniesienie jaskini z Dzibanché do Calakmul
3. Wazy dynastyczne Kaanul
4. Kto załatwił Yax Mutal?
5. Największe piramidy Majów

Cykl o Tikál

1. Tikál. Entrada
2. Tikál. Nowe rozdanie
3. Tikál. Hiatus: historia czasu upadku
4. Tikál. Odrodzenie

Literatura:

Barrientos Q. Tomás; Marcello A. Canuto, David Stuart (2024) The rise, expansion, and endurance of Kaanul: The view from northwestern Peten. „Ancient Mesoamerica” 35(3):689-707. DOI:10.1017/S0956536122000189

Tokovinine, Alexandre; Dmitri Beliaev, Sandra Balanzario, Sandra Khokhriakova (2024A) New data, new interpretations: Dzibanchée monuments through the lenses of a 3D scanner. „Ancient Mesoamerica” 35(3):708-725. DOI:10.1017/S0956536122000190.

Estrada-Belli, Francisco; Sandra Balanzario, Erik Velásquez (2024) The rise of the Kaanuʔl kingdom and the city of Dzibanchée. „Ancient Mesoamerica” 35(3):726-747. DOI:10.1017/S0956536122000207

Helmke, Christophe; Sergei Vepretskii (2024) An account of the kings of Kanu’l as recorded on the hieroglyphic stair of K’an II of Caracol. „Ancient Mesoamerica” 35(3):748-765. DOI:10.1017/S0956536122000219

Martin, Simon (2024) In search of the serpent kings: From Dzibanchée to Calakmul. „Ancient Mesoamerica” 35(3), 822-838. DOI:10.1017/S095653612200030X.

Tokovinine, Alexandre; Francisco Estrada-Belli, Vilma Fialko (2024B) The team for a new age: Naranjo and Holmul under Kaanu’l’s sway. „Ancient Mesoamerica” 35(3):784-805. DOI:10.1017/S0956536122000256

Trześniowski, P. A. (2022) Powrót do Becán. „Archeowieści”

Trześniowski, P. A. (2023) Królestwo Węża I: Dwa gniazda Węży w okresie klasycznym. „Archeowieści”

Trześniowski, P. A. (2023) Królestwo Węża II: Przeniesienie jaskini z Dzibanchéé do Calakmul. „Archeowieści”

Trześniowski, P. A. (2023) Królestwo Węża III: Wazy dynastyczne Kaanul. „Archeowieści”

Trześniowski, P. A. (2023) Królestwo Węża IV: Kto załatwił Yax Mutal?. „Archeowieści”

Trześniowski, P. A. (2023) Królestwo Węża V: Największe piramidy Majów. „Archeowieści”

Trześniowski, P. A. (2023) Tikál II: Entrada „Archeowieści”

Trześniowski, P. A. (2023) Tikál III: Nowe rozdanie „Archeowieści”

Trześniowski, P. A. (2024) Tikál IV: Hiatus: historia czasu upadku „Archeowieści”

Trześniowski, P. A. (2024) Tikál V: Odrodzenie „Archeowieści”

Webster, David; Joseph W. Ball (2021) Rehabilitating Becán, „Ancient Mesoamerica”, Cambridge University Press DOI:10.1017/S0956536121000262