Tikál. Entrada

By zrozumieć przyczyny walki o dominację nad Nizinami Majów, prowadzonej przez dwie potęgi: dynastię Węża – Kaanul i Nowy Porządek, splatające się przez stulecia w śmiertelnym uścisku, trzeba spojrzeć na sytuację z szerszej, mezoamerykańskiej perspektywy. Odkrycie w samym centrum Tikál (Petén, Gwatemala) grobów z artefaktami stylizowanymi na środkowomeksykańskie oraz stel zawierających tamtejszą symbolikę rozbudziło spór, który trwał dobre kilka dekad. I w tym wypadku nie od razu udało się przyjąć spójne stanowisko mimo epigrafiki.

W dniu 17 I 378 roku n.e. – 8.17.1.4.12 11 Eb’ 15 Mak zgodnie z majańską rachubą czasu – doszło na Nizinach Majów do bezprecedensowego wydarzenia. Do Tikál przybył Siyah K’ahk’, wysłannik odległego Teotihuacán (Meksyk), a władca Tikál: Chak Tok Ich’aak I „wszedł w wodę”… Rok później miejsce tego drugiego zajął Yax Nuun Ayiin I, syn władcy Teotihuacán, i dał początek nowej dynastii Tikál, która czas jakiś posługiwała się środkowomeksykańską symboliką. Wymiana władz czy inwazja? Oto jak na Nizinach Majów nastał Nowy Porządek…

Świątynia Pierzastego Węża I

Teotihuacán, najpotężniejsze z miast Mezoameryki, pozostaje nadal tajemniczym miejscem. Po dziś dzień nie wiadomo, jakim językiem w nim mówiono, a tamtejsze inskrypcje pozostają nieodczytane. Majowie nazywali je Ho’ Noh Witz (Pięć Gór) albo Puh (Miejsce Trzcin). Odwiedzającym Teotihuacán miasto kojarzy się zwykle z dwiema ogromnymi piramidami: Piramidą Słońca i Piramidą Księżyca oraz ponad pięciokilometrowej długości drogą, nazwaną przez Azteków Micoatli – Aleją Umarłych. Aztekowie odkryli ruiny Teotihuacán, opuszczone od ponad pół tysiąclecia, i uczynili je w swojej kosmologii miejscem narodzin bogów. Najbardziej charakterystyczny kompleks architektoniczny Teotihuacán to jednak Cytadela. Jest ona często prezentowana na zdjęciach dzięki groteskowym podobiznom węży, umieszczonym na elewacjach znajdującej się tam piramidy, trzeciej pod względem wielkości w Teotihuacán.

Cytadela

Cytadela to kwadratowy kompleks o boku 400 m, z charakterystyczną piramidą w swojej wschodniej części, wzniesioną z andezytowych bloków. Na jej wewnętrznym placu zmieściłoby się spokojnie sto tysięcy ludzi. Piramida Pierzastego Węża ma wymiary 65 × 65 × 20 m, ale do budowy całego kompleksu zużyto więcej materiału niż na ogromną Piramidę Księżyca, a w jej trzewiach umieszczono około 200 ofiar. Przeważnie dostatnio ubranych mężczyzn w dobrej kondycji fizycznej, z rękoma związanymi na plecach. Niektórzy mieli inkrustowane zęby i modnie deformowane czaszki. George Cowgill (1929–2018) uważał, że to żołnierze elitarnej gwardii, zwerbowanej poza Teotihuacán, niczym Waregowie. Być może zostali pogrzebani żywcem. Makabrycznym dodatkiem do ich stroju są naszyjniki z ludzkich szczęk, imitowanych i prawdziwych – niektóre pochodziły dla odmiany z Teotihuacán. Cytadela wniosła nową wartość do architektonicznego i kosmologicznego spektrum miasta. By ją zbudować, zrównano z ziemią znajdujące się tam wcześniej budowle.

Sowa czy orzeł? Tajemnicze ofiary z Majów w Teotihuacán

Z majańskich inskrypcji na tak zwanym Marcadorze w Tikál wiemy, że Jatz’oom Kuy (Sowa Miotacz Oszczepów) – najprawdopodobniej sponsor entrady z 378 roku n.e. na Nizinach Majów – wstąpił na tron w 374 roku n.e. i tytułował się czwartym władcą Teotihuacán. Był on zatem być może czwartym władcą dynastii, która około lat 250–300 n.e. zbudowała w Teotihuacán Cytadelę? David Stuart uważa, że pod imieniem Jatz’oom Kuy kryje się raczej orzeł. Zwraca on również uwagę na trzy wydarzenia: wspólną imprezę na Placu Kolumn około lat 300–350 n.e., w której brali udział Majowie, następnie na ofiarny pogrzeb trzech majańskich dostojników w Piramidzie Księżyca, a między 350 a 400 rokiem na zniszczenie i pogrzebanie majańskich malowideł w Teotihuacán…

Pierwsza kobieta na tronie

Entrada nie mogła być początkiem niesprecyzowanych związków Tikál z Teotihuacán. Elementy talud-tablero zaczęły pojawiać się na terenie kompleksu Mundo Perdido w Tikál już od wczesnoklasycznej fazy Manik I (200–300 n.e.), choć Juan P. Laporte Molina (1945–2010) uważał, że jest to mocno lokalna wersja tego stylu. David Freidel zwraca uwagę na fuchsytową maskę, znalezioną w grobowcu Yax Ehb’ Xooka – pierwszego boskiego władcy Tikál – która jako żywo przypomina tę wykopaną przez Saburo Sugiyamę z Piramidy Słońca w Teotihuacán. Jatz’oom Kuy, wspomniany władca Teotihuacan i reżyser entrady, za żonę miał panią Unen K’awiil. Prócz majańsko brzmiącego imienia nosiła ona również tytuł naabnal, używany tylko przez władców Tikál. Stanley P. Guenter czy Jens Rohark spekulują, że Unen K’awiil mogła być wnuczką Unen B’ahlam – XII władczyni Tikál – znanej ze steli 31, konsekrowanej już przez teotihuacańską dynastię Tikál na zakończenie pół k’atunu 9.0.10.0.0 w dniu 7 Ajaw (20 X 445 roku n.e.). Imię Unen B’ahlam na steli 31 widnieje na pasie Siyah Chan K’awilla II, po przeciwnej stronie do imienia jego matki, które brzmiało być może Ix Chuwaj K´ihnich Haab Ajaw.

Czy słychać w tym już syk Węża? 

Kobiety na tronach Majów to rzadkość, a pani Unen B’ahlam jest najstarszym tego znanym przykładem. Stela 31 wspomina celebrowane przez nią zakończenie cyklu 8.14.0.0.0 7 Ajaw 3 Xu (2 IX 317 roku n.e.). Inskrypcje ze steli 26 i steli z El Encanto sugerują, że była ona siostrą Siyah Chan K’awiila I, XI władcy Tikál, i córką Itzmnaaj Ehb’ K’inicha. David Freidel uważa, że w wyniku osadzenia na tronie kobiety doszło w Tikál do reakcji i zmiany dynastii na nieprzychylną Teotihuacán – być może powiązaną z dawnym preklasycznym imperium Chi Cha’ ze stolicą w El Mirador. Następcą Unen B’ahlam został niespokrewniony z nią K’inich Muwaan Jol I, który był dostojnikiem na dworze jej brata. Oznaczało to oczywiście przerwanie linii dynastycznej. Dalsza historia pokaże, że to nie ostatni tego rodzaju przypadek w Tikál… Następcą K’inich Muwaan Jola I został jego syn Chak Tok Ich’aak I, który stracił życie na ołtarzu entrady.

8.17.1.4.12 11 Eb’ 15 Mak

Tego samego dnia, kiedy wielki hetman Siyah K’ahk’ (Zrodzony z Ognia) wkroczył do Tikál, Chak Tok Ich’aak I, boski władca Tikál, wszedł w wodę… (ochha’aj Chak Tok Ich’aak). Wraz z nim życie stracić musiała cała rodzina, a jego ród się skończył. Jego monumenty zniszczono lub poddano edycji, tak jak w przypadku Hombre de Tikál, pozbawionej głowy ceramicznej figury,  pochowanej kilkadziesiąt lat później w grobowcu triadycznej piramidy 3D-43 w grupie północnej. We wschodniej części Mundo Perdido, pod trzema świątyniami, znaleziono sześć królewskich pochówków, pochodzących z tego okresu: mężczyzny i kobiety w średnim wieku, dwóch młodych mężczyzn, nastolatki i małego dziecka. Chak Tok Ichaak I spoczął pod piramidą 5D-86, pochowany wraz z roztrzaskaną stelą 39. Krótkodystansowa dynastia K’inich Muwan Jola I nie miała szans powrotu. Kolejnym władcą Tikál został sześcioletni Yax Nuun Ayiin I – syn Jatz’oom Kuya, władcy Teotihuacán – dający początek dynastii, która przetrwała prawie dwa kolejne stulecia.

Pochód przez Niziny

Śmierć nadeszła z zachodu. Na osiem dni przed wkroczeniem do Tikál (8.17.1.4.4 3 K’an 7 Mak) Siyah K’ahk’ maszerował przez Waka’ (El Perú). Pochód ten uwieczniono na steli 15, konsekrowanej 37 lat później. Tam również po raz pierwszy określono go jako władcę władców – kaloomte’ i było to najstarsze znane użycie tego tytułu na Nizinach Majów. Entrada wspomniana jest też na stelach 5 i 22 w Uaxactún, na steli 31 oraz na Marcadorze z Tikál, znalezionym w grupie 6C-XVI. Stela 24 z Naachtún wspomina Siyah K’ahk’a na dwa dni i na jeden dzień przed entradą: 8.17.1.4.10 9 Ok 13 Mak i 8.17.1.4.11 10 Chuen 14 Mak. Stela 26 odkryta w 2005 roku przez Kathryn Reese-Taylor została po entradzie pozbawiona glifów, a w czasach późniejszej dominacji Węży (550–660 n.e.) spalona i pogrzebana. Znaleziony pod nią pochówek dwojga małych dzieci może mieć związek z wymianą dynastii w Naachtún w wyniku entrady. W Waka’ (El Perú) powstała świątynia Wite’ Naah.

Wite’ Naah: nowy system religijno-administracyjny

Siyah K’ahk’ zbudował w Tikál Wite’ Naah – świątynię, w której przechowywany był płomień pochodzący z ceremonii nowego ognia, przyniesiony do Tikál z Teotihuacán. Stanley P. Guenter utożsamia budowlę z niewielką strukturą U.44, położoną niegdyś u podnóża piramidy 5D-22 na akropolu północnym. W tym właśnie miejscu w 379 roku n.e. koronowany został Yax Nuun Aiin I. Konstrukcja ta została później zabudowana, a święty ogień przeniesiono pewnie do wnętrza piramidy 5D-22. Siyah K’ahk’ wprowadził kult Wite’ Naah, kojarzony odtąd z Nowym Porządkiem. Odtąd to do  świątyni Wite’ Naah w Teotihuacán władcy z tej sfery kulturowej udawali się po królewskie berło – k’awiil. Pielgrzymkę taką zarejestrowano między innymi w przypadku protoplasty nowej dynastii Oxwitik (Copán) – K’inich Yax K’uk’ Mo’, gdzie również znalazła się instancja Wite’ Naah. Lokalne wersje tej świątyni umieszczano w miastach na Nizinach Majów.

Nie tylko Tikál – Nowy Porządek na Nizinach Majów

Siyah K’ahk’, który za bazę dla podboju obrał Tikál, podporządkował sobie w ciągu dwudziestolecia prawie całe Petén, poczynając od pobliskiego Uaxactún, gdzie pokłosiem zmiany jest zbiorowa mogiła władców w strukturze B-VIII. W grobowcu znaleziono szczątki dwóch kobiet, jedna z nich była w ciąży, oraz niemowlęcia i dziecka. Wzorzec postępowania, który zastosowano wcześniej wobec rodziny Chak Tok Ichaaka I pogrzebanej na Mundo Perdido i który powtórzy się w innych miejscach, choćby w odległym Yaxuná, daleko na północy Jukatanu – wszędzie, gdzie Nowy Porządek spotka się z oporem… Stele wymazywanych rodów były niszczone i grzebane albo poddawane przeróbkom. Znamienne, że monument upamiętniający nadejście zwycięskiego Siyah K’ahk’a w Uaxactún postawiono właśnie przed tą piramidą. Siyah K’ahk’, niezasiadający na tronie żadnego konkretnego miasta, miał tytuł władcy władców – kaloomte’. Zhołdował sobie co najmniej 29 panujących. Na Nizinach Majów zapanował na dobre Nowy Porządek…

Złoty wiek Tikál

Koło się obraca, czas płynie dalej…

Był to okres rozkwitu. Przebudowano Mundo Perdido, wprowadzając tam jeszcze więcej stylu talud-tablero. Między 378 a 525 rokiem n.e. konsekrowano w Tikál co najmniej 24 stele. Dla porównania w epoce późnoklasycznej – kolejnym okresie prosperity Tikál – w ciągu 285 lat wzniesiono ich tylko 11. Siyah Chan K’awiil II, następca Yax Nuun Aiina I, na steli 31 konsekrowanej w 445 roku n.e. przedstawiony jest jako inkarnacja Yax Ehb’ Xooka, pierwszego boskiego władcy Tikál, rebelianta, od którego na początku tysiąclecia zaczął się Nowy Porządek na Nizinach Majów. Imię Yax Ehb’ Xooka ma on wypisane na nakryciu głowy. W rękach trzyma też czaszkę antenata, rzeczywiście wydobytą z jego grobowca i zastąpioną fuchsytową maską w stylu Teotihuacán. Siyah Chan K’awiilowi II towarzyszy portret ojca – Yax Nuun Aiina I – w wojskowym stroju typowym dla Teotihuacán.

Północny akropol Tikál: sanktuarium władców

Piramida grobowa Siyah Chan K’awiila II (5D-33) na północnym akropolu Tikál – w miejscu, w którego centrum tkwił buntowniczy grobowiec Yax Ehb’ Xooka (w okresie preklasycznym nie chowano władców w uświęconych miejscach, bo nie byli jeszcze boscy) – naśladuje również tę zbudowaną przez Yax Ehb’ Xooka (5D-22), gdyż przecina centralną oś północnego akropolu. Szczątki obydwu władców spoczywały w pozycji siedzącej, pozbawione głów. Piramida antenata została też odnowiona w tym okresie. Maska na jej elewacji wyobraża K’ahk’ Witz – Ognistą Górę, z którą utożsamiany był Yax Ehb’ Xook. Świątynia górująca nad północnym akropolem Tikál, była pomalowana na kolor jasnoczerwony.

 

Zaginiony grobowiec cesarza

W I połowie V stulecia n.e. wzniesiono całą serię piramid na północnym akropolu. Piramidę 5D-34 ponad pochówkiem 10 Yax Nuun Ayiina I, XV władcy Tikál, 5D-33 nad pochówkiem 48 jego syna Siyah Chan K’awiila II, XVI władcy, i 5D-32, spod której pochówek usunięto później. Mógł on należeć do samego władcy władców Sihyaj K’ahk’. Depozyt 50, znaleziony w tym miejscu, składa się z bazaltowych mano i metate, z muszli, pereł, zielonego obsydianu ze środkowomeksykańskich wychodni w Pachuca, mozaikowego talerza, a także z innych 38 naczyń, w tym trzech kadzielnic w stylu Teotihuacán, i z resztek siedmiu szkieletów. Jedno z naczyń przedstawia podróż teotihuacańczyków do majańskiego miasta, inne wojenne węże Teotihuacán. Ta wyraźnie teotihuacańska wyprawka przypomina mocno wyposażenie z grobowców 10 i 48 oraz sugeruje królewski status jej mieszkańca – obaj panujący w tej epoce władcy Tikál mają już jednak zidentyfikowane groby.

 

Niebezpieczne wnioski architektoniczne

Wielka Piramida na Mundo Perdido

Juan P. Laporte zauważył, że styl talud-tablero, który wykrystalizował się we wczesnoklasycznym Teotihuacán, to sparowane taludes i tablero, biegnące dookoła platformy, przedzielone schodami z balustradami przyozdobionymi zwieńczeniami. W Tikál mamy tymczasem do czynienia z inną wersją, a może jedynie z nawiązaniem do tego architektonicznego stylu. Pierwsze tableros pojawiły się w Tikál w II połowie III wieku n.e., we wczesnoklasycznej fazie Manik 1 (200–300 n.e.), na czterech elewacjach piątej wersji Wielkiej Piramidy 5C-54. Jest to centralna budowla Mundo Perdido, jednego z najstarszych kompleksów architektonicznych Tikál, licząca sobie dobre tysiąc lat w chwili otrzymania swoich pierwszych tableros. To ta, z której tak wspaniale obserwuje się dziś zachody Słońca i przyrodę lasów deszczowych na zakończenie dnia (32 m).

 

Świątynia Talud-Tablero

W tym samym czasie zbudowano pobliską piramidę 5C-49 (obecnie 22 m), zwaną Świątynią Talud-Tablero. Druga z najważniejszych piramid Mundo Perdido miała pionowe tableros zabarwione na czarno, jej balustradom zaś brakowało zwieńczeń. Przebudowa 5C-49 w fazie Manik 2 (300–378 n.e.) była kolejną wariacją na temat. Tableros umieszczono na przedniej elewacji, lekko tylko zachodziły na boki i tylko to z najwyższego piętra biegło dookoła. Schemat ten powtórzono w trzeciej wersji budynku, zmodyfikowanej w jeszcze w późniejszych czasach przez wysunięcie schodów oraz rozbudowę świątyń na szczycie. Bardziej niż Teotihuacán przypomina ona jednak wersję E3-a piramidy Palangana w Kaminaljuyú, na Wyżynach Majów. Talud-tablero w wersji Teotihuacán upowszechniło się na Mundo Perdido dopiero w V stuleciu n.e., czyli po entradzie.

 

Inwazja czy przejęcie?

Tuż po entradzie talud-tablero pojawił się w grupie rezydencyjnej 6C-XVI, 350 m na południe od Mundo Perdido. Cztery platformy, w tym Sub-17, która jako jedyna w Tikál prezentuje wszystkie elementy wykształconego w Teotihuacán stylu. Kolejne budowle dodano na początku V wieku n.e. To tu znalezione zostały słynny Marcador z Tikál, konsekrowany w 416 roku n.e. – metrowej wysokości artefakt wspominający Siyah K’ahk’a i jego patrona Jatz’oom Kuya oraz kilka bogatych pochówków z faz Manik IIIa i IIIb. Nawet gdy nikt nie umiał jeszcze czytać glifów, Marcador wzbudzał konsternację. Specyficzna konstrukcja przypominającego znak drogowy monumentu pojawia się jeszcze wyłącznie w Teotihuacán i w Kaminaljuyú.

 

Za mało artefaktów

María Ponce de León podkreśla jednak znikomą ilość importowanych artefaktów z tego okresu w Tikál. Depozyt PNT 21 w grupie 6D-V, nieopodal Placu Siedmiu Świątyń, zawiera 167 338 fragmentów ceramiki, z czego 90% pochodzi z naczyń codziennego użytku, należących do na wskroś majańskich typów: Quintal Unslipped, Triunfo Striated, Maaz Red-striated, Aguila Orange i Balanza Negro. Ich różnorodność prezentuje praktycznie pełny wachlarz ceramiki wczesnoklasycznego Tikál. Jedynie 4, należące do 2 naczyń, fragmenty w stylu Thin Orange pochodzą z Teotihuacán. Na 817 artefaktów 5 kawałków figurek, z których 2 mogą być z importu. Pośród 7 tysięcy artefaktów kamiennych, głównie obsydianu (77,4%), tylko 7,6% to zielony obsydian z Meksyku, resztę wydobyto w El Chayal, San Martín Jilotepeque i Ixtepeque, na Wyżynach Majów. Ale podobnie niewiele stricte teotihuacańskich artefaktów znaleziono w grobach importowanych władców: Yax Nuun Ayiina I i Siyah Chan K’awiila II.

Wątpliwości wokół entrady

Rozbieżności w architekturze i znikomość importów budziły wątpliwości badaczy, którzy w  książce „The Maya and Teotihuacan: Reinterpreting Early Classic Connection” pod redakcją Geoffrey’a E. Braswella, nie zważając na inskrypcje wyjaśniali, że podobieństwa wynikają z wymiany idei wzdłuż szlaków handlowych Mezoameryki. Na podstawie architektury trudno rzeczywiście wnioskować o naturze relacji Majów ze środkowym Meksykiem. Styl talud-tablero nie zaczął się od entrady i nie zniknął z Tikál po rozwodzie z Teotihuacán ani po upadku hegemona. Elementy tego stylu zawierają późnoklasyczne Templo V i struktura 4H-43.

Zagadkowe platformy w stylu talud-tablero

Najbardziej zagadkowe są platformy 5D-43 na placu wschodnim, 6E-144 na południowy-wschód od centrum i 5C-53 na Mundo Perdido, pochodzące z lat 550–560 n.e. Mają w górnej części atadurę, czyli odwrócony talud – całość tworzy w ten sposób układ talud-tablero-atadura, popularny w Oaxaca i Veracruz oraz obecny też jako sztukateria w stylu Puuc. Platforma 5D-43 bywa nazywana ambasadą Teotihuacán, ale tylko jedna struktura w Teotihuacán, które spłonęło do około 575 roku n.e., posiada atadurę. Badania wykazały, że odstające gzymsy platform dodano dopiero pod koniec fazy Ik (550–700 n.e.). Podobne elementy stylu talud-tablero-atadura pojawiły się na przełomie późnego i schyłkowego okresu klasycznego na zachód od Tikál w Nakum i Yaxhá (Peten, Gwatemala). Z uwagi na daty wymienione budowle nie mogą już mieć bezpośredniego związku z Teotihuacán, co najwyżej historycznie nawiązują do niego. Mogą również stanowić przesłankę do wnioskowania o kolejnej fazie kontaktów Tikál ze środkowym Meksykiem, gdzie takie rozwiązania architektoniczne były wówczas obecne w El Tajín czy Xochicalco. W 2003 roku Laporte zastanawiał się nad odseparowaniem Mundo Perdido od grupy 6C-XVI, noszącymi elementy stylu talud-tablero, i wyjaśniał to wybiórczym próbkowaniem terenu. Trzeba było 14 lat, by potwierdziła się jego hipoteza.

Świątynia Pierzastego Węża II – Cytadela Teotihuacan w Tikál

Badania przeprowadzone za pomocą LIDAR-u w 2016 roku przez Marcello A. Canuto rzuciły światło na obszar znajdujący się na południe od Mundo Perdido. Do tej pory teren między elitarnymi rezydencjami z elementami talud-tablero uważano za naturalne wzgórze. Okazało się jednak, że jest to pomniejszona wersja Cytadeli, zachowująca nawet charakterystyczną dla Teotihuacán orientację z odchyleniem o 15.5° (±1°) na wschód od kierunku północnego. Cytadela w Tikál miała 12 m wysokości i była w swoich czasach być może trzecią pod tym względem piramidą w Tikál. Tak jak Cytadela w Teotihuacán.

Wykopaliska w 2019 roku ujawniły aż sześć faz konstrukcyjnych, z egzotycznym wykorzystaniem gliny i cegły z gliny (adobe). W głównej strukturze 6D-105 znaleziono dużą ilość kadzielnic w stylu Teotihuacán, a na jej tyłach dwie ludzkie ofiary z grotami z zielonkawego obsydianu, pochodzącego ze środkowomeksykańskich wychodni. W południowej części Cytadeli (struktura 6D-106) odkryto pochówek, również wyposażony w zielonkawy obsydian. Przez długie lata uważano, że jedyna kopia Cytadeli znajduje się w Chingu (Tula, Hidalgo), ale późniejsze badania ujawniły tego typu konstrukcje również w innych zdominowanych przez Teotihuacán ośrodkach: San Bartolo Aguacaliente, El Tepozán, Cañada de la Virgen i Peralta.

Potrzeba dalszych badań?

O ile propozycje Davida Freidela czy Stanleya Guentera wymagają nadal badań i dowodów, o tyle samej entradzie – zmianie na szczycie władzy w Tikál, wspomożonej gwardią pretorian – trudno już zaprzeczać. Wielowiekowy spór między Tikál a dynastią Kaanul wzniósł się na nowy poziom. Sporo odpowiedzi znaleźć możemy w samym Tikál, które choć jest najpiękniej odrestaurowanym z dawnych majańskich miejsc mocy, jak do tej pory nie zostało jeszcze przebadane bardziej niż w jednej czwartej obszaru. Z pewnością ruiny Tikál, skryte w deszczowych lasach Petén, to idealne miejsce na rozpoczęcie przygody z archeologią Majów i doskonały cel pierwszej wyprawy do Mezoameryki.

Przemek A. Trześniowski 13.0.10.5.9 8 Muluk 2 K’ayab’

Autor:

Przemysław Adrian Trześniowski 

Cykl “Tikál”:

1. Entrada
2. Nowe Rozdanie

Seria artykułów o Tikál powstała dzięki prywatnemu mecenatowi “Na żagle z Hołkami” w Belize.

Cykl “Królestwo Węża”:

1. Dwa gniazda Węży w okresie klasycznym
2.  Przeniesienie jaskini z Dzibanché do Calakmul
3. Wazy dynastyczne Kaanul
4. Kto załatwił Yax Mutal?
5. Największe piramidy Majów

Redakcja: AB

Korekta językowa: AJ

Okładka: Ilustracja wygenerowana w Midjourney, edycja Archeowiesci
Promt: wygeneruj rubinowego orła przedniego w stylu ikonografii Majów z czerwonawym tłem

Bibliografia:

Borowicz J. (2003) Images of Power and the Power of Images: Early Classic Iconographic Programs of the Carved Monuments of Tikál, (w:) Geofrey E. Braswell (red.) The Maya and Teotihuacan: Reinterpreting Early Classic Interaction, Austin: University of Texas Press,  217–234

Braswell G.E. (2003) The Maya and Teotihuacan: Reinterpreting Early Classic Interaction, Austin: University of Texas Press

Fash L., Tokovinine A., Fash B.W. (2009) The House of New Fire at Teotihuacan and its Legacy in Mesoamerica, (w:) William L. Fash & Leonardo López Luján (red.) The Art of Urbanism: How Mesoamerican Kingdoms Represented Themselves in Architecture and Imagery, Washington, D.C.: Dumbarton Oaks Research Library and Collection

Freidel D. (2018) Maya and the Idea of Empire, (w:) Katherine Brown i George Bey III (red.) Pathways to Complexity: A View from the Maya Lowlands, Gainesville: University Press of Florida

Freidel D. (2012) Maya and the Idea of Empire

García-Des Lauriers C., Murakami T. (red.) (2021) Teotihuacan and Early Classic Mesoamerica: Multiscalar Perspectives on Power, Identity, and Interregional Relations, Louisville, CO: University Press of Colorado

Guenter S.P. (2002) Under a Falling Star: A Hiatus at Tikál, (thesis), Bundoora, Victoria: La Trobe University

Hamann A. (2020) The Concept of Space in Classic Mayan, „Estudios Latinoamericanos” 40, 33–59, https://doi.org/10.36447/Estudios2020.v40.art2

Hermes B., Źrałka J. (2018) Nakum and Yaxha During the Terminal Classic Period: External Relations and Strategies of Survival, „Contributions in New World Archaeology” 4, 175–204

Houston S., Román Ramírez E., Garrison T.G., Stuart D., Escobedo Ayala H., Rosales P. (2021) A Teotihuacan complex at the Classic Maya city of Tikál, Guatemala, „Antiquity” 95 (384),  1–9

Laporte J.P. (2003) Architectural Aspects of Interaction between Tikál and Teotihuacan during the Early Classic Period, (w:) Geofrey E. Braswell (red.) The Maya and Teotihuacan: Reinterpreting Early Classic Interaction, Austin: University of Texas Press  199–216

Lopez Austin A., Lopez Lujan L., Sugiyama S. (1991) The Temple of Quetzalcoatl in Teotihuacan: Its Possible Ideological Significance, „Ancient Mesoamerica” 2, 93–105

Martin S. (2020) Ancient Maya Politics: A Political Anthropology of the Classic Period 150–900 CE, New York: Cambridge University Press

Martin S. (1999) The Queen of Middle Classic Tikál, „PARI Online Publications: Newsletter” 27

Martin S., Grube N. (2008) Chronicle of the Maya Kings and Queens: Deciphering the Dynasties of the Ancient Maya, London: Tames & Hudson

Nondédéo P., Lacadena García-Gallo A., Cases Martín J.I. (2019) Teotihuacanos y mayas en la «entrada» de 11 Eb’ (378 d.C.): nuevos datos de Naachtun, Petén, Guatemala, „Revista Española de Antropología Americana” 49

Ponce de León M.J.I. (2003) Problematical Deposits and the Problem of Interaction: The Material Culture of Tikál during the Early Classic Period, (w:) Geofrey E. Braswell  (red.) The Maya and Teotihuacan: Reinterpreting Early Classic Interaction, Austin: University of Texas Press,  167–198

Rohark J. (2022) La estela 31 de Tikál - una reinterpretación de sus fechas y sus implicaciones, Researchgate

Sugiura Y., Pérez C., Jaimez Vences G. (2021) Identity, Material Culture, and Teotihuacan Hegemony in the Toluca Valley, (w:) Claudia García-Des Lauriers, Tatsuya Murakami (red.) Teotihuacan and Early Classic Mesoamerica: Multiscalar Perspectives on Power, Identity, and Interregional Relations, Louisville, CO: University Press of Colorado

Saint-Charles Zetina J.C., Fenglio Limon F. (2021) Burning to Forget: Teotihuacan Ideology through Termination Rituals at El Rosario, Querétaro, (w:) Claudia García-Des Lauriers, Tatsuya Murakami (red.) Teotihuacan and Early Classic Mesoamerica: Multiscalar Perspectives on Power, Identity, and Interregional Relations, Louisville, CO: University Press of Colorado

Stuart D. (2020) After the Entrada: The Legacy of Teotihuacan among the Late Classic Maya [wideo], Boundary End Archaeology Research Center, YouTube, [dostęp 13.08.2023]. Dostępny w: https://www.youtube.com/watch?v=YHAJw4YQ40o

Stuart D. (2014) Naachtun’s Stela 24 and the Entrada of 378, Maya Decipherement

Stuart D. (2011) Some Working Notes on the Text of Tikál Stela 31, Mesoweb

Stuart D. (2000) The Arrival of Strangers: Teotihuacan and Tollan in Classic Maya history, (w:) D. Carrasco, L. Jones & S. Sessions (red.) Mesoamerica’s Classic Heritage: From Teotihuacan to the Aztecs, Boulder: University Press of Colorado,  465–513

Walker D., Reese-Taylor K., Kupprat F. (2022) Dangerous Transitions: Tracking Ajaw across the 8th Bak’tun, Maya at Lago conference [wideo], AFAR Program,  YouTube, [dostęp 13.08.2023]. Dostępny w: https://www.youtube.com/watch?v=zkONObnFJl8