Początki astronomii i kalendarza Mezoameryki: nowe dowody w architekturze z terenów Majów i Olmeków

Na początku 2022 r. opisaliśmy badania słoweńskiego archeostronoma Ivana Šprajca, który mierząc orientacje ponad 70 grup E na centralnych Nizinach Majów dowiódł, że były one architektonicznymi narzędziami do strojenia 260-dniowego kalendarza oraz jego przełożenie na cykle i rytuały agrarne [artykuł: Grupy E nie służyły obserwacjom równonocy]. Ponieważ trwają dyskusje na temat tego, jak daleko wstecz sięgało użytkowanie mezoamerykańskich kalendarzy [o nowych dowodach epigraficznych pisaliśmy jesienią 2022 w artykule: Nowe odkrycia w San Bartolo: najstarszy bezpośredni dowód użycia kalendarza na Nizinach Majów], w podsumowaniu tekstu wspomnieliśmy o potrzebie zbadania orientacji również dla kompleksów architektonicznych MFU w meksykańskim stanie Tabasco. O odkryciu przez zespół Takeshiego Inomaty za pomocą LiDARu kilkuset środkowopreklasycznych platform Middle Formative Usumacinta (MFU) w rejonie rzeki Usumacinta (w tym największej i być może najstarszej budowli Majów – gigantycznej platformy w Aguada Fenix) oraz ich potencjalnych związkach z 260-dniowym kalendarzem Mezoameryki napisaliśmy wiosną 2022 [artykuły: Lidar na przesmyku Tehuantepec i potężne konstrukcje w Tabasco – pomost między kulturami Majów i Olmeków?; O co chodzi z tymi Olmekami? Cultura madre czy culturas hermanas? i Znaczenie odkryć w San Lorenzo i Aguada Fénix związane z kalendarzem Mezoameryki. Zaklęte w architekturze]. W styczniu 2023 słowo stało się ciałem, kiedy trójka badaczy: Ivan Šprajc, Takeshi Inomata oraz Anthony Aveni – jeden z ojców chrzestnych archeoastronomii, opublikowała w Science Advances wyniki pomiarów orientacji grup MFU, Middle Formative Chiapas (MFC), Middle Formative Gulf (MFG) i Veracruz Ceremonial (VC) ze stanów Veracruz i Tabasco oraz ich interpretacje w artykule Origins of Mesoamerican astronomy and calendar: Evidence from the Olmec and Maya regions. 

Grupy E

Kompleksy architektoniczne składające się z piramidy, umieszczonej zwykle na zachodzie, i podłużnej platformy, położonej na wschodzie, uważano niegdyś za najstarszą, oryginalną koncepcję architektoniczną Majów. Nie umniejszając roli, jaką obserwatoria te odegrały w kulturowej ewolucji i unifikacji cywilizacji na Nizinach Majów w epoce środkowopreklasycznej (1000-400 p.n.e.), znamy już starsze przykłady grup E w Mezoameryce poza ich obszarem. Założenia te są centrami kompleksów architektonicznych MFU w stanie Tabasco nad Usumacintą i MFC (Middle Formative Chiapas) na wybrzeżu Pacyfiku w stanie Chiapas. Grupa E w Ojo de Agua, którego kopce to prototypy najstarszych mezoamerykańskich piramid, była zdecydowanie konstrukcją wzniesioną we wczesnym okresie preklasycznym. Być może ta odkryta przez LiDAR w olmeckim San Lorenzo również…

Analizując orientacje grup E na Nizinach Majów, Ivan Šprajc wykazał, że nie były one skierowane na dni równonocy – to pojęcie, ze względu na brak narzędzi precyzyjnego pomiaru czasu trwania dnia i nocy, mezoamerykańskiej astronomii było raczej nieznane. Zamiast tego, spora część grup E zbudowanych przez Majów celowała w dni ćwiartek roku, przypadające w połowie między przesileniami – o 1-2 dni przed lub po równonocach… [artykuł: Grupy E nie służyły obserwacjom równonocy]. Pojęcie ćwiartek roku jest z kolei tak bardzo obce naszej astronomii, że w języku polskim nie ma swojej nazwy. Napiszcie w komentarzach, kto jest za tym, żeby nazywać je dniami kwartalnymi, a komu za bardzo będzie się to mieszało z kwartałami w kalendarzu gregoriańskim?

Monumentalna architektura nad Usumacintą (MFU)

Rozległe grupy struktur nad Usumacintą, odkryte w latach 2017-2020, były czymś całkiem nowym w architekturze Mezoameryki. Potężne, prostokątne place lub platformy, otoczone na brzegach mniejszymi platformami, mieszczą w swych centrach grupy E. Zanurzone w prostokątnej siatce drugorzędnej architektury, mają zwykle po 500-1200 m długości. Świat obiegły sensacyjne obrazy gigantycznej platformy Aguada Fenix, wygenerowane na podstawie danych z LiDARu. Mając aż 1413 m długości, jest obecnie najbardziej masywną budowlą Majów, która zdetronizowała ogromną późnopreklasyczną piramidę La Danta w El Mirador (Gwatemala). Z budową rozpoczętą około 1100-1050 p.n.e., kompleks w Aguada Fenix okazuje się również jednym z najstarszych znanych założeń. Grupa E na platformie w Aguada Fenix również okazała się rekordzistką – mając 401 m długości, przebiła dwustudziesięciometrową grupę E z El Güiro (Wakna) w Niecce Mirador-Calakmul [artykuł: Lidar na przesmyku Tehuantepec i potężne konstrukcje w Tabasco – pomost między kulturami Majów i Olmeków?].

Szukając źródeł inspiracji kompleksów architektonicznych MFU, znaleziono je potencjalnie w Chiapas, na wybrzeżu Pacyfiku, skąd do dorzecza rzeki Usumacinta mogły przywędrować rozwiązania zapożyczone z kompleksów MFC: grupy E, oraz w olmeckim San Lorenzo – najstarszym mieście Mezoameryki, skąd budowniczowie Aguada Fenix, El Macabil czy Buenavista zapożyczyć mogli idee otoczonego dwudziestoma mniejszymi platformami plac. Takeshi Inomata i Daniela Triadan z zespołem uznali grupy struktur nad Usumacintą za cywilizacyjny pomost między kulturami Majów i Olmeków oraz wybrzeżem Pacyfiku. Ten ostatni rejon, przez dłuższy czas znajdował się pod wpływem kultur olmeckich (piramidy, wchodzące wraz z grupami E w skład MFC, są lokalną inwencją). Uznali również 20 bocznych platform okalających wielki plac w San Lorenzo oraz w kompleksach MFU jako podstawę mezoamerykańskiego kalendarza. Problemem pozostaje grupa E widoczna na skanach z LiDARu na drugim placu w San Lorenzo. Ten kompleks architektoniczny po dziś dzień pozostaje niewydatowany, Zadziwiające jest także to, że prócz dwudziestu platform na wschodniej i zachodniej krawędzi MFU na skanach widać jeszcze 6, po trzy na krawędzi północnej i południowej [o czym pisaliśmy w artykule: Znaczenie odkryć w San Lorenzo i Aguada Fénix związane z kalendarzem Mezoameryki. Kalendarze zaklęte w architekturze].

Archeoastronomia

Człowiek od zawsze patrzył w niebo… Ciała niebieskie wskazywały drogę, dyktowały rytm nocy i dnia, a kiedy pierwszy zapatrzony w gwiazdy człowiek dostrzegł cykliczność w ich ruchach, niechybnie zaczął szukać związku tych regularności z mechanizmami Uniwersum i siłami nadprzyrodzonymi . Dla przykładu Majowie poznali i zbadali ruchy Wenus znacznie lepiej niż my. Poprzez analizę kulturowego znaczenia astronomicznych ukierunkowań ceremonialnej architektury, możemy zyskać głębsze zrozumienie tego, w jaki sposób dawne społeczeństwa postrzegały Wszechświat, którego były częścią. Takie rozumowanie  rzuca światło na symboliczną i praktyczną rolę astronomii w ich życiu, na harmonogram rytuałów, kalendarz prac rolnych i integrujących grupy społeczne spotkań. Archeoastronomia pozwala nam docenić złożoność i stopień zaawansowania starożytnych kultur. Tym razem pozwoliła przesunąć o niemal tysiąclecie wstecz znajomość 260-dniowego kalendarza Mezoameryki, którego najstarszy pewny dowód pochodził z datowanej na 300–200 p.n.e. inskrypcji z San Bartolo [artykuł: Nowe odkrycia w San Bartolo: najstarszy bezpośredni dowód użycia kalendarza na Nizinach Majów].

Ivan Šprajc – archeoastronom, którego znacie nie tylko ze wspomnianych badań grup E na Nizinach Majów, lecz również z odkryć zaginionych miast Majów, jak Tamchen, Chactun, Lagunita czy potężne Yaxhonhcah (vide: Lost Maya Cities: Archaeological Quests in the Mexican Jungle, 2020) i Anthony F. Aveni – jeden z ojców chrzestnych archeoastronomii oraz jej prekursor na terenie Mezoameryki (vide: przetłumaczone na język polski: Imperia czasu…; Rozmowy z planetami…; czy Schody do gwiazd…) zajęli się analizą ukierunkowań kompleksów architektonicznych odkrytych przez Inomatę i Triadan oraz tych znanych wcześniej z Chiapas, Veracruz oraz Nizin Majów i interpretacją ich kulturowego znaczenia. W badaniach uwzględniono 66 kompleksów MFU, 31 kompleksów VC (Veracruz Ceremonial, które nie mają grupy E), 5 MFC (plac na osi N-S z centralną piramidą na północy, grupą E i innymi platformami wokół), 3 MFG (podobne do MFU, ale w miejsce platform pojawiają się ciągłe wały), 52 Prostokątów (plac z platformami wokół), 8 Kwadratów (plac z platformami wokół), 19 grup E, 114 kompleksów Classic Veracruz oraz 46 klasycznych struktur innego typu (Classic generic).

Początki astronomii Mezoameryki

Mając w życiorysie dzieciństwo spędzone w harcerstwie, lub nie, kiedy słyszymy “Zorientuj mapę”, kierujemy odruchowo jej górną krawędź na północ. Tak bowiem przyjęło się w kartografii, choć są wyjątki. Takim przykładem jest wygodna mapa Tatrzańskiego Parku Narodowego, która prosiła się o to, aby jej górną krawędź ukierunkować na południe. Antropolog jakiejś obcej cywilizacji mógłby na tej podstawie przeprowadzić badania w jaki sposób ziemianie postrzegają kierunki, również w górę i w dół w terenie oraz na odwzorowaniach. W średniowiecznej Europie, jak samo słowo wskazuje, termin “orientacja” oznaczał jednak ukierunkowanie budowli na wschód. Dlatego staram się unikać terminu “orientacja”, zastępując go słowem “ukierunkowanie”. W przypadku zespołów MFU czy też dwóch placów w San Lorenzo, w obu przypadkach mógłbym jednak mieć rację. Mniej więcej…

Grupa 1 – wyznaczała wschody Słońca w dniach 11 II i 29 X oddzielone o 13 x 20 = 260 dni (pełny cykl 260-dniowego kalendarza). Najbardziej rozpowszechniona grupa w okresie preklasycznym, szczególnie dla kompleksów zbudowanych w latach 1100-750 p.n.e. i druga pod względem popularności w okresie klasycznym na Nizinach Majów i w innych regionach Mezoameryki. W tej grupie są również budowle wskazujące zachody Słońca w tych samych wyżej wymienionych  dniach oraz struktury skierowane na zachody Słońca w dniach 30 IV i 13 VIII oddzielone o 260 dni, jak MFU w La Carmelita.

Grupa 2 – wyznaczała wschody Słońca 24 II i 17 X oddzielone od siebie o 130 dni (połowę cyklu 260-dniowego kalendarza). Również często spotykana w okresie preklasycznym. Sztandarowe stanowisko w tej grupie to Aguada Fenix.

Grupa 3 – zorientowana na wschody Słońca w solstycja 22 VI (w okresach preklasycznym i klasycznym). Nieco bardziej popularna w okresie klasycznym niż preklasycznym. Przykłady to MFU w Savocoche i VC w Uxpanapa.

Grupa 4 – wyznaczała dni kwartalne: 21-22 IX i 22-23 III (od okresu preklasycznego po klasyczny). Sztandarowe stanowiska: San Lorenzo Tenochtitlan – pierwsze miasto Mezoameryki czy Uaxactun – pierwsza odkryta grupa E na Nizinach Majów.

Grupa 5 – wyznaczała wschody Słońca 11 IV i 1-2 IX, oddzielone od siebie o 11 x 13 = 143 dni. Trzecia pod względem popularności w okresie preklasycznym, szczególnie na centralnych Nizinach Majów.

Grupa 6 – wyznaczała wschody Słońca 1 III i 12 X, oddzielone od siebie o 140 dni. Popularna w okresie klasycznym.

Grupa 7 – jest trudna do zinterpretowania. Część kompleksów mogła wyznaczać zachody Słońca 29 III i 14 IX, oddzielone od siebie o 13 x 13 = 169 dni, inna wschody Słońca 11 III i 2 X oddzielone o 160 dni. Popularna w okresie klasycznym.

Zakres możliwych ukierunkowań architektury na Słońce to ±24° od kierunków wschodniego i zachodniego. Pewna grupa azymutów koncentruje się poza tym zakresem, wokół ±28°, co mogło wyznaczać maksymalne stanowiska Księżyca i Wenus jako Gwiazdy Wieczornej (punkty na horyzoncie, w których Wenus i Księżyc wschodzą i zachodzą również przesuwając się w ciągu roku, wraz z wędrówką punktów wschodu i zachodu Słońca; Wenus jako Gwiazda Poranna nie wschodzi dalej niż o 1° od punktu wschodu Słońca). Osiągnięcie maksymalnego stanowiska przez Wenus było w Mezoameryce związane z nadejściem pory deszczowej.

Ostatnia grupa, którą warto rozważać, to ±37°, która mogła wyznaczać miejsce heliakalnego wschodu gwiazdy lub grupy gwiazd (wschód heliakalny ma miejsce wtedy, kiedy gwiazda widoczna jest po raz pierwszy w roku tuż po wschodzie Słońca). Typowaną kandydatką jest Fomalhaut – osiemnasta pod względem jasności gwiazda na nocnym niebie, której wschód heliakalny w okresie preklasycznym miał miejsce w połowie lutego, a w okresie klasycznym w marcu.

Początki kalendarza w Mezoameryce

Azymuty z grup 1-5 w kompleksach MFU, wznoszonych w latach 1100-750 p.n.e., świadczą o stosowaniu 260-dniowego kalendarza już około 1000 r. p.n.e. Najstarsze miasto Mezoameryki – San Lorenzo, ukierunkowane na dni kwartalne, przesuwa ten zakres do czasów swego apogeum, na lata 1400-1100 p.n.e. San Lorenzo wciąż nie jest dobrze przebadanym stanowiskiem, o czym świadczy choćby południowy plac z uwidocznionymi na LiDARze resztkami grupy E, pomijany w rozważaniach.

Pozostaje otwartym pytanie o platformy widoczne na północnych i południowych krawędziach kompleksów MFU, widoczne na cyfrowych modelach terenu z Aguada Fenix, Buenavista, El Macabil, El Cacho… 26, a tyle jest razem z nimi wszystkich bocznych platform we wskazanych grupach MFU, nie pasuje do żadnego z podstawowych cykli mezoamerykańskich kalendarzy.

Więcej postów tego autora

 Artykuł ten można bezpłatnie przedrukować, z częścią zdjęć, z podaniem źródła

Redakcja: A.B.

Bibliografia:

Aveni, Anthony F. (2002) Schody do gwiazd: obserwacje nieba w trzech wielkich starożytnych kulturach, Zysk i S-ka.

Inomata, Takeshi; Juan Carlos Fernandez-Diaz, Daniela Triadan et al. (2021) Origins and spread of formal ceremonial complexes in the Olmec and Maya regions revealed by airborne lidar, „Nature Human Behaviour” 25:1487–1501

Inomata, Takeshi; Daniela Triadan, Verónica A. Vázquez López, et al. (2020) Monumental architecture at Aguada Fénix and the rise of Maya civilization, „Nature” 582, s. 530-533.

Šprajc, Ivan (2021) Astronomical aspects of Group E-type complexes and implications for understanding ancient Maya architecture and urban planning, „PLOS ONE” 16.4.

Šprajc, Ivan; Takeshi Inomata, Anthony F. Aveni (2023) Origins of Mesoamerican astronomy and calendar: Evidence from the Olmec and Maya regions. „Science Advances” 9, eabq7675

Trześniowski, Przemek A. (2022) Lidar na przesmyku Tehuantepec i potężne konstrukcje w Tabasco – pomost między kulturami Majów i Olmeków?, „Archeowieści” 2022

Trześniowski, Przemek A. (2022) O co chodzi z tymi Olmekami? Cultura madre czy culturas hermanas?, „Archeowieści”

Trześniowski, Przemek A. (2022) Znaczenie odkryć w San Lorenzo i Aguada Fénix związane z kalendarzem Mezoameryki. Kalendarze zaklęte w architekturze, „Archeowieści”

Trześniowski, Przemek A. (2022) Nowe odkrycia w San Bartolo: najstarszy bezpośredni dowód użycia kalendarza na Nizinach Majów, „Archeowieści”

Okładka:  Ilustracja wygenerowana w Midjourney, edycja w PS K.K.

Promt: Majańska piramida nocą, w stylu malarskim