Bitwa nad rzeką Tollense była największą znaną potyczką z europejskiej epoki brązu. Szczątki kilku tysięcy wojowników odkryto przypadkowo w 1996 roku w okolicy wsi Weltzin w rejonie Meklemburgii-Pomorza Przedniego. Pomimo skali potyczki dysponujemy bardzo małą liczbą danych na temat przyczyn i celów tej bitwy. Co więcej, wciąż bardzo mało wiemy o tym, kim byli i skąd pochodzili uczestnicy tego pełnoskalowego starcia. Odpowiedź na część z tych pytań odnajdziemy w nowej publikacji czasopiśmie „Antiquity”.
Co wiemy o bitwie nad rzeką Tollense?
Na pierwsze pozostałości po wielkiej bitwie nad rzeką Tollense natrafił lokalny mieszkaniec. Zagadkowe i makabryczne odkrycie ludzkiej kości ramiennej z wbitym w nią grotem krzemiennym zdawał się nie zwiastować skali dalszych odkryć. Badania terenowe rozpoczęły się już w roku 1997, ale dopiero od 2008 roku w rejonie doliny rzeki prowadzone są systematyczne badania naukowe. Na ten moment w rejonie Tollense odkryto ponad 12500 kości ludzkich, które należały do co najmniej 150 osobników. Znaczna większość wśród nich to młodzi mężczyźni.Stwierdzono także występowanie kości dorosłych kobiet. Ponad połowa szczątków, a dokładnie kości co najmniej 90 poległych, znaleziono w pobliżu wsi Weltzin. Na licznych kościach stwierdzono ślady urazów wyraźnie związanych z przemocą, wśród których dominowały urazy zadane bronią kłutą, które koncentrowały się w rejonie torsu oraz głowy. Częstotliwość urazów i frekwencja tych urazów wskazuje, że nie powstały one w wyniku małoskalowej sprzeczki.
© onnola, na licencji CC BY-SA 2.0
Archeolodzy odkryli także ponad 300 metalowych zabytków, wśród których wyraźnie dominują znaleziska datowane na IV okres epoki brązu. Znaczna większość to znaleziska metalowych militariów takich jak noże bojowe, ostrza siekier, groty oszczepów i miecze. Badacze natrafili także na wiele znalezisk krzemiennych strzał i fragmentów broni obuchowej wykonanej z kamieni. Znaleziono także pojedyncze fragmenty drzewców oręża rodem z epoki brązu. Znaczna część wspomnianych zabytków i szczątków ludzkich koncentruję się w rejonie przeprawy przez dolinę Tollense, w jej południowej części. Kontekst i liczba znalezisk zdaje się wyraźnie wskazywać na to, że w dolinie odbiła się duża bitwa. Zatem takie dogodne przejście mogło być jednym z najbardziej strategicznych punktów na mapie bitwy zarówno dla obrońców doliny jak i najeźdźców. Co zatem wiemy obecnie o wojownikach poległych w dolinie Tollense?
Zacznijmy od genetyki
Posiadamy dane o genomie jedynie 14 osobników z epoki brązu, których szczątki odkryto w rejonie Tollense. Charakteryzują się one występowaniem haplogrup z Europy Północnej i Środkowej, bez wyraźnego zróżnicowania pomiędzy przebadanymi osobnikami. Badań paleogenetycznych nie ułatwia to, że począwszy od epoki brązu obserwujemy wyraźną homogenizację w puli genetycznej populacji ówczesnej Europy. Gwoździem do paleogenetycznej trumny jest zyskujący popularność w późnej epoce brązu obrządek ciałopalny, gdyż po kremacji z kości ludzkich nie da się pozyskać próbek kolagenu, który nadawałby się do dalszych analiz.
© Roberto Fortuna og Kira Ursem, Nationalmuseet Danmark, na licencji CC BY-SA 4.0
Niemniej jednak kości poległych w Tollense zostały poddane innym analizom specjalistycznym, które pozwoliły stwierdzić, że część wojowników nie pochodziła z rejonu doliny. Analizy izotopów stałych strontu wskazały, że część uczestników bitwy w okresie poprzedzającą ich chwalebną (lub nie) śmierć na polu bitwy przebywali w rejonie półwyspu Skandynawskiego, zachodnich Niemiec, lecz najwięcej nielokalnych uczestników starcia pochodziło najprawdopodobniej z terenów Czech.
A skończmy na grotach
Wśród pozostałości oręża zarejestrowanych w rejonie doliny Tollense wyraźnie dominowały groty strzał. Wśród nich większość stanowiły krzemienne egzemplarze. Występują one powszechnie w południowej Skandynawii oraz północnych Niemczech w IV okresie epoki brązu, a w rejonie Europy Środkowej znajdowane są od Dolnej Saksonii po zachodnie ziemie polskie. Znacznie rzadszym znaleziskiem są brązowe groty strzał. Zarówno w Skandynawii, jak i rejonie Szlezwik-Holsztyn są niemalże nieznane w IV okresie epoki brązu.W Meklemburgii te zabytki są znajdowane jedynie w grobach z bogatym wyposażeniem. Ich liczebność wzrasta w obszarch położnych na południu. W tym okresie są one powszechne w Europie Środkowej i południowej-wschodniej.
Leif Inselmann, Joachim Krüger, Franz Schopper, Lorenz Rahmstorf, Thomas Terberger
© The Author(s), 2024. Published by Cambridge University Press on behalf of Antiquity Publications Ltd, na licencji CC BY 4.0
Skupmy się jednak na konkretnych typach grotów znajdowanych w pobojowisku z epoki brązu w dolinie Tollense. Wśród nich dominują te, które archeolodzy określili jako 2A, 4A, 4B1, 4B2, 4C oraz 5A. Groty typu 2A były powszechne na rozległym obszarze od wschodniej Francji przez Bawarię aż po Morawy. Typ 4A docierał jeszcze dalej na wschód, aż po ziemie słowackie. Groty tulejowe (4B1 i 4B2) dominowały w Brandenburgii, Bawarii, Saksonii i na Morawach. Z kolei typ 4C znajdowano w Hesji, północnej Austrii oraz na Morawach. Typ 5A był charakterystyczny dla południowej Meklemburgii, północnej Saksonii i Anhaltu. Czy pochodzenie grotów wskazuje nam na to skąd pochodzili uczestnicy potyczki? Naukowcy odpowiadający za najnowszą publikację twierdzą, że tak. Mało tego! Na podstawie znalezisk grotów postarali się zrekonstruować, gdzie znajdowały się pozycje najeźdźców i obrońców. Zauważyli, że w największej koncentracji ludzkich szczątków na stanowisku Weltzin 20 dominują lokalne typy grotów strzał. Wskazuje to na fakt, że szczątki 90 wojowników poległych w tej lokalizacji to grupa najeźdźców rozgromionych przez dobrze przygotowany oddział obrońców doliny Tollense. W górnym biegu rzeki zarejestrowali znacznie więcej strzał pochodzących spoza Meklemburgii. Zatem to z tej strony najprawdopodobniej uderzyli najeźdźcy, którzy zapewne pochodzili (przynajmniej w części) z południowej części Europy Środkowej.
Bitwa w dolinie Tollense zatem nie była lokalną potyczką dwóch rywalizujących sąsiedzkich społeczności. Brali w niej udział wojownicy pochodzący z rejonów leżących daleko od Meklemburgii. Dodatkowo znaleziska szczątków koni i pojedynczych, tak rzadkich w tym okresie mieczy, wskazuje, że w tej potyczce brali udział zapewne także przedstawiciele elit epoki brązu. Nie wiemy skąd dokładnie pochodzili, o co toczyła się bitwa i ilu wojów brało w niej udział. Z każdą publikacją jednak rozumiemy coraz więcej o Europie Północnej w epoce brązie. Wiemy także, że w dolinie Tollense doszło do naprawdę znacznej bitwy o dużej skali ponadregionalnej.
Autor: Adam Budziszewski
Redakcja: JC
Okładka: Bogato dekorowany Miecz brązowy ze złotą rękojeścią. Zabytek pochodzi z Egebjerg w Danii
© Roberto Fortuna og Kira Ursem, Nationalmuseet Danmark, na licencji CC BY-SA 4.0, ed. K.K.
Artykuł ten można bezpłatnie przedrukować, ze zdjęciami, z podaniem źródła
Na podstawie:
Burger, J. et al. 2020. Genomic data from an ancient European battlefield indicates on-going strong selection on a genomic region associated with lactase persistence over the last 3,000 years. Current Biology 30: 4307–315. https://doi.org/10.1016/j.cub.2020.08.033
Inselmann, Leif, Joachim Krüger, Franz Schopper, Lorenz Rahmstorf, and Thomas Terberger. Warriors from the South? Arrowheads from the Tollense Valley and Central Europe. Antiquity 98, no. 401 (2024): 1252–70. https://doi.org/10.15184/aqy.2024.140.
Price, T.D., Frei, R., Brinker, U., Lidke, G., Terberger, T., Frei, K.M. & Jantzen, D. 2019. Multi-isotope proveniencing of human remains from a Bronze Age battlefield in the Tollense Valley in northeast Germany. Archaeological and Anthropological Science 11: 33–49. https://doi.org/10.1007/s12520-017-0529-y