Węże z Orinoko: Znacznie prekolumbijskiej sztuki naskalnej z Kolumbii

Sztuka naskalna to szczególnie interesująca kategoria źródeł archeologicznych. Ryty czy malowidła znajdowane są na wszystkich kontynentach, zarówno na stanowiskach otwartych jak i jaskiniowych. W ostatnim czasie pisaliśmy choćby o stanowisku Toro Muerto, wspominaliśmy o badaniach archeologów z Uniwersytetu Jagiellońskiego w stanie Kolorado, a świat pod koniec 2020 roku obiegły informacje o odkryciu przedstawień zwierząt z epoki lodowcowej na panelu w lasach deszczowych Amazonii. 

Jak wiemy, sztuka naskalna nie była tworzona jedynie w Nowym Świecie, ale to w obu Amerykach szczególnie dynamicznie rozwijają się badania nad dawnymi arcydziełami zapisanymi w kamieniu. Związane jest to poniekąd z widocznym odejściem od inwazyjnych prac wykopaliskowych, szczególnie na terenie Stanów Zjednoczonych, gdzie głos społeczności rdzennych sprzeciwiający się bezrefleksyjnemu rozkopywaniu stanowisk osadniczych ich przodków (nie mówiąc już o cmentarzyskach!) jest coraz wyraźniej słyszalny. Zachęca to naukowców w bliskiej współpracy z autochtonami do badań nad tym co widoczne gołym okiem na powierzchni kamienia. 

W dzisiejszym tekście zaprezentujemy Państwu najnowsze odkrycia sztuki naskalnej ze środkowego i górnego biegu rzeki Orinoko w Kolumbii, próbując podobnie jak w przypadku sztuki z Toro Muerto, zrozumieć co mogły oznaczać motywy przedstawione na panelach.

Sztuka naskalna Kolumbijskiej Amazonii

Badacze z Uniwersytetu w Bournemouth, University College London i Uniwersytetu Andyjskiego w Bogocie prowadzili rozpoznanie archeologiczne rejonu Atures i Maipures od 2015 roku, a na początku czerwca 2024 opublikowali artykuł na łamach czasopisma Antiquity poświęcony sztuce naskalnej w tej części Amazonii. W trakcie swoich wieloletnich badań zarejestrowali około 157 stanowisk z zachowanymi rytami bądź malowidłami naskalnymi. Badacze ustalili, że obecnie najwcześniejsze stanowiska związane z ludzką obecnością w tej części świata datowane są na około 7000 r. p.n.e. Już przy okazji tekstu o Toro Muerto, wskazywaliśmy, z czego wynika trudność w datowaniu sztuki naskalnej. Na szczęście część motywów z paneli zarejestrowano także na ceramice w dominującym w rejonie Orinoko ceramiki Valloid użytkowanej od XI do XV wieku n.e. Choć nie można wykluczyć, że dekoracje na ceramice nie powstały w wyniku inspiracji rytami naskalnymi, które powstały wcześniej i jedynie zainspirowały społeczność, które nie była związana z ich tworzeniem.

 

Rogate węże

Jednym z najbardziej charakterystycznych aspektów sztuki naskalnej z górnego i środkowego Orinoko jest ich rozmiar. Znaczna większość zarejestrowanych paneli z przedstawieniami ma więcej niż 10 m2. Najczęściej pojawiają się one na powierzchni granitowych głazów, a stosunkowo płytkie ryty o zagłębieniu mniejszym niż 1 cm pokrywają obecnie biofilm bakteryjny. Dzięki temu kontrastowi i swoim rozmiarom są dobrze widoczne nawet z odległości kilkuset metrów. Co więcej, panele ze sztuką naskalną znajdują się wyraźnie ponad okoliczną sawanną i lasami galeriowymi. Badania mające na celu analizę zmienności szaty roślinnej i klimatu na przestrzeni 3000 lat wskazują na wilgotniejsze warunki, które teoretycznie sprzyjały rozwojowi flory. Jednak jej rozwój był ograniczany przez częste pożary w rejonie badanym przez naukowców. Taka widoczność zdecydowanie ułatwiła prace archeologom…

Najczęstsze motywy to przedstawienia geometryczne oraz zwierzęce. W tej drugiej kategorii dominują lokalne ssaki, ptaki, stawonogi, a przede wszystkim węże. Wśród nich najczęściej ukazywano boa i anakondy. Co ciekawe, sposób przedstawienia gadów różnią się w zależności od rejonu. W północnej części badanego obszaru węże najczęściej przedstawiane są horyzontalnie, a w południowej wertykalnie. Często ich ciała udekorowane są zygzakowatymi motywami, ogony zwijają się spiralnie, a głowy zdobią rogi. 

Znaczenie wężowych przedstawień

Motyw węża jest niezwykle popularny w obu Amerykach. Obecność zygzakowatych zdobień na pewno przypomina nam o Toro Muerto. Stanowiska te łączy też wyzwanie, jakim jest zrozumienie znaczenia tych przedstawień. Badacze z Wielkiej Brytanii i Kolumbii stają przed problemem, jakim jest klęska urodzaju potencjalnych źródeł. Złożona mozaika etniczna zmusza do przeanalizowania tradycji i mitów ludów Arawak, Sálivan i znanych już nam Tukano. Niemniej jednak problem datowania pogłębia trudność zrozumienia perspektywy czasowej oddzielającej twórców paneli od współczesnych autochtonów. Nawet jeśli odcinek czasowy nie był duży, to trzeba pamiętać o tym, że część wierzeń i tradycji spisanych przez antropologów kulturowych i etnografów może charakteryzować się dużym stopniem przekształceń pod wpływem kolonizacji i chrystianizacji oraz zmniejszenia się liczebności w rdzennych populacjach (lub w skrajnych przypadkach zaniku całych społeczności). Słowem nie wiemy tak naprawdę, jaki jest związek pomiędzy wytwórcami sztuki lub kultury materialnej sprzed podboju a współczesnymi ocalałymi, którzy kontynuują tryb życia w oparciu o rdzenne tradycje. 

Kosmologia ludu Sálivan wspomina o walce protoplasty tego ludu o imieniu Wahari z wielkim boskim wężem. Z kolei jeden z najważniejszych tańców rytualnych imituje ruchy anakondy. Według Arawaków i Tukano, węże są jednymi z pierwszych żywych stworzeń. Wypełzły one z podziemnego świata jeszcze przed powstaniem pierwszych rzek i gwiazdozbiorów. W końcu warto przypomnieć związek zygzakowatych motywów, które zbliżone są do przedstawień węży z paneli znad Orinoko a wizjami, które ukazują się im po spożyciu wywaru ayahuasca. Autorzy najnowszej publikacji zwrócili się z prośbą o konsultacje ze współcześnie żyjącymi członkami społeczności Sálivan i Arawak. Według ich wiedzy, przedstawienia gigantycznych węży dla ich przodków miały być mitycznym wspomnieniem pradawnych walk, wojen i konfliktów pomiędzy ich boskimi przodkami a mitycznymi bestiami. Miały też one służyć jako wyznaczniki granic pomiędzy ziemiami poszczególnych społeczności, a także jako symbole chroniące ich przed wszelakim złem.

Tekst opublikowany niedawno w Antiquity ma wskazać na zachwycające przykłady sztuki naskalnej w rejonie Orinoko. Patrząc na liczbę zarejestrowanych stanowisk ze rytami czeka nas jeszcze dużo pracy, by zrozumieć znaczenie i zróżnicowanie oraz chronologię ich powstania. Niezależnie od tego, współpraca archeologów z ludnością rdzenną wydaje się być niezbędna, aby odpowiedzieć na powyższe pytania.

 

Artykuł ten można bezpłatnie przedrukować, ze zdjęciami, z podaniem źródła

Autor: Adam Budziszewski

Więcej postów tego autora

Redakcja: J.C.

Okładka: Monumentalne przedstawienia węży na panelach na głazach granitowych w rejonie rzeki Orinoko
Źródło: Riris, Philip, José Ramón Oliver, and Natalia Lozada Mendieta. “Monumental Snake Engravings of the Orinoco River.” Antiquity 98.399 (2024), Figure 5, na licencji CC BY 4.0, ed. K.K.