Unikatowa dłubanka z Lubanowa

Podczas podwodnych prac prowadzonych latem 2020 r. w jeziorze Lubanowo, pow. gryfiński natrafiono na  wyjątkową łódź z wczesnej epoki żelaza.

Ekspedycja, prowadzona przez Instytutu Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego (obecnie Wydział Archeologii UW), natrafiła na łódź jednopienną, zalegającą w mulistym dnie na głębokości około 1,5 m, w południowo-zachodniej partii jeziora. Wewnątrz dłubanki natrafiono na fragment ceramiki z okresu protohistorycznego .

Łódź z czasów poprzedzających średniowiecze

Szybko zorientowano się, że zabytek jest w złym stanie zachowania. Po konsultacji z Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków w Szczecinie podjęto decyzję o zabezpieczeniu łodzi i ponowieniu działań dokumentacyjnych po pozyskaniu niezbędnych środków na jej ewentualne wydobycie, transport i konserwację. Wykonanie dokumentacji w tych warunkach okazało się niemożliwe, z uwagi na obfity zakwit i bardzo słabą przejrzystość wody.

Pobrano jednak fragmenty do analizy radiowęglowej, a wyniki okazały się być zaskakujące. Po pierwsze gatunek drewna – drewno bukowe  (Fagus sylvatica) – użyty do wykonania dłubanki, nigdy wcześniej nie był notowany na ziemiach polskich. Po drugie, analiza radiowęglowa wskazuje na okres znacznie poprzedzający średniowiecze. Z 95% prawdopodobieństwem jest to data 515 przed Chr. lub 375 przed Chr., z medianą 400 przed Chr. (data konwencjonalna, przed kalibracją to 2350±30 BP). Podobnie datowanych, znanych, obiektów  jest bardzo niewiele. Data radiowęglowa pozwala na łączenie dłubanki z archeologiczną kulturą jastorfską (i jej grupą nadodrzańską). Lubanowo jest położone blisko południowego zasięgu tej grupy, w strefie, w której dochodzić mogło do przenikania elementów kultury pomorskiej ze środkowego Nadodrza.

Zimowy powrót nad jezioro

Wyniki analiz zmotywowały badaczy do jak najszybszego powrotu nad jezioro Lubanowo, aby zadokumentować jednodrewkę. Pod koniec lutego 2021 r., ekspedycja Wydziału Archeologii UW, kierowana przez Bartosza Kontnego, przeprowadziła szereg nurkowań w celu udokumentowania zabytku. W trudnych, zimowych warunkach, należało wykorzystać specjalne zasady bezpieczeństwa, jak asekuracja z powierzchni za pomocą liny, czy przygotowanie zestawów autoratowniczych oraz ciągłej obecności płetwonurka-ratownika gotowego do podjęcia akcji. 

W czasie prac podwodnych oczyszczono łódź z osadu i usunięto folię zabezpieczającą, użytą w lipcu 2020 r. Następnie, ciągle pod wodą, wykonano dokumentację fotograficzną, wykorzystując m.in. szereg ujęć dwiema kamerami Go Pro, co pozwoliło na sporządzenie modeli fotogrametrycznych. 

Na powierzchnię wydobyto luźne fragmenty pochodzące z prawej burty i pawęży oraz prawej część dziobu łodzi, które następnie również zadokumentowano fotograficznie i fotogrametrycznie. Po wykonaniu pełnej dokumentacji, fragmenty konstrukcji łodzi umieszczono z powrotem w ich oryginalnej pozycji, po czym całość ponownie zabezpieczono folią i piaskiem. 

Zoomorficzny dziób?

Dzięki wykonanej dokumentacji możliwe było dokładne przestudiowanie łodzi i wykonanie jej rekonstrukcji.

Okazało się, że łódź jest dość krótka –  mierzy nieco ponad 3 m, zaś jej burty są niskie. Dno zostało wyraźnie spłaszczone, także w części dziobowej, przy czym dziób został uformowany za pomocą bocznych podcięć „w szpic”. 

Wydaje się prawdopodobne, że szkutnikowi zależało na modelunku wyraźnie akcentującym spiczastość dziobu, być może nadającym jednostce „pyskowaty” kształt. 

Nie byłoby to dziwne w przypadku jednostek pływających, np. w kręgu nordyjskim, w epoce brązu, umieszczano na stewach dekoracje zoomorficzne. Można też wspomnieć fenickie hippoi z galionami w kształcie łbów końskich, wizerunki oczu umieszczane na starożytnych okrętach, nowożytne galiony, czy malowane dekoracje dziobów jednostek metalowych. Zoomorfizacja/antropomorfizacja dotyczyć mogła także dłubanek, których dziobom nadawano niekiedy zwierzęce kształty, o czym świadczą znaleziska z okresu protohistorycznego ze Szkocji. 

Unikatowa łódź

W obrębie „szpicu” znajduje się prostokątne wycięcie, a wewnątrz niego kolisty otwór, którego funkcja nie jest jasna. Badacze sugerują kilka interpretacji, dotyczących funkcji otworu. Mogło być to ucho cumownicze, mocowanie pochodni użytecznej podczas nocnych połowów, miejsce dla tyczki do kotwiczenia w mule, przytwierdzenia odsadni/pływaka, masztu, albo łączenia większej niż jednej dłubanki w celu wykonania katamaranu lub tratwy, przypominającej rozwiązania stosowane przez pienińskich flisaków. W rachubę wchodzić może także osadzenie figury dziobowej w otworze. Jednoznaczne rozstrzygnięcie funkcji otworu nie jest jednak możliwe

Osobna pawęż na ziemiach Polski jest unikatem, ale w Europie podobne przykłady występują od mezolitu. Dotychczasowy brak znalezisk jednodrewek z podobnymi pawężami grodziami na obszarze Polski należy tłumaczyć stanem badań. 

Również wykorzystanie buku do budowy dłubanki jest rzadkością – na obszarze Polski nie były dotąd znane czółna wykonane z tego surowca. 

Badacze liczą na dalsze badania i przyszłe odkrycia z Lubanowa, które pomogą odkryć dokładniejszy kontekst kulturowy tego wyjątkowego zabytku.

 

Autor: Bartosz Kontny
Redakcja i śródtytuły: Julia M. Chyla

O autorze:

Bartosz Kontny – dziekan Wydziału Archeologii UW, zajmujący się się okresami przedrzymskim, rzymskim i wędrówek ludów, szczególnie problematyką uzbrojenia, ale również archeologią podwodną, wrakami i dawnym szkutnictwem. Autor blisko 150 prac naukowych, m.in. książki “Archeologia wojny. Studia nad uzbrojeniem barbarzyńskiej Europy okresu wpływów rzymskich i wędrówek ludów” Napoleon V: 2019.

https://uw.academia.edu/BartoszKontny
https://www.researchgate.net/profile/Bartosz_Kontny