Tarkhan – domena Króla Krokodyla

Cmentarz w Tarkhan powstał około 3300 p.n.e. w okresie Naqada IIIA2 i świadczy o mobilności ludności okresu Naqada. Przyjmuje się, że kultura Naqada rozwijająca się początkowo w Górnym Egipcie, w okolicy dzisiejszego miasta Naqada rozszerzała swoje terytoria między innymi na północ. W rejonie oazy Fajum znajdują się inne ważne cmentarzyska związane ze społecznością Naqada: Abusir el-Melek i el-Gerza, przy czym to drugie stanowisko położone jest tylko parę km na południe od bohatera dzisiejszej opowieści, czyli Tarkhan. 

W okresie Naqada IIIB w Tarkhan widoczny jest przyrost grobów, lecz w kolejnym okresie Naqada IIIC1, ich liczba wyraźnie spada. Co ciekawe jednak, w tym okresie powstają trzy ogromne mastaby w typie podobnym do tych z innych regionów Egiptu. Najbardziej spektakularne równoczasowe przykłady mastab toNaqada czy Saqqara. Być może groby te należały do lokalnych administratorów, którzy pełnili rolę zarządców pod panowaniem króla zjednoczonego Egiptu. Następnie Tarkhan wyraźnie się wyludnia. Mówi się, że ludność zaczęła migrować dalej na północ, w okolice Helwanu.

Tarkhan – na pierwszy rzut oka niepozorne na tle bezkresnych egipskich pustkowi – kryje pod powierzchnią fragment historii kluczowej dla zrozumienia fenomenu cywilizacji nad Nilem. Tu, na styku Dolnego i Górnego Egiptu, w cieniu współczesnych wiosek Kafr Tarkhan i Kafr Turki oraz w pobliżu oazy Fajum, rozciąga się jedno z największych cmentarzysk epoki formowania się egipskiego państwa. Jego historia – zarówno starożytna, jak i nowożytna – to opowieść o wyścigu z czasem, piaskiem i współczesną ludzką ingerencją.

Początki eksploracji: Flinders Petrie i wielkie odkrycie  

Pierwsze poważne badania w Tarkhan przeprowadził na początku XX wieku wybitny brytyjski egiptolog William Matthew Flinders Petrie. W latach 1912–1913, wraz z zespołem, odkrył i zbadał ponad dwa tysiące grobów na obszarze liczącym aż 3,6 km². Te zakrojone na szeroką skalę wykopaliska przyniosły spektakularne rezultaty. Odsłoniły bogactwo form grobowych, zróżnicowane wyposażenie oraz, co najważniejsze, skomplikowaną strukturę społeczną mieszkańców wczesnego Egiptu. Zarówno liczba, jak i chronologia pochówków robiły wrażenie. Wśród znalezisk znalazły się zarówno proste groby najuboższych, jak i monumentalne mastaby lokalnych elit – świadectwo rodzącego się podziału społecznego. Petrie nie miał wątpliwości: Tarkhan skrywał jeszcze wiele tajemnic. Jednak przez kolejne sto lat miejsce to pozostawało niemal nietknięte przez archeologów.

Znaczenie geograficzne i historyczne Tarkhan  

Tarkhan leży na pograniczu Dolnego i Górnego Egiptu, w pobliżu północnej granicy oazy Fajum. W okresie formowania się państwa egipskiego – czyli w tak zwanej epoce protodynastycznej (Dynastia 0, ok. 3300–3000 p.n.e.). Takie położenie miało ogromne znaczenie strategiczne. Było to miejsce kontaktów i rywalizacji elit z obu regionów, a także strefa wymiany handlowej i migracji ludności. Przebiegały tędy ważne szlaki komunikacyjne, a lokalni władcy odgrywali kluczową rolę w procesie centralizacji i jednoczenia kraju.

Król Krokodyl – władca pogranicza?

Jedną z największych tajemnic Tarkhan pozostaje postać „Króla Krokodyla”. Petrie odkrył w dwóch grobach zabytki opatrzone imieniem „Krokodyl”, zapisanym w serechu – ramce typowej dla królewskich imion. Może to świadczyć o istnieniu lokalnego władcy, który miał na tyle duży wpływ, by używać symboliki królewskiej i być może sprawować kontrolę nad regionem Fajum. Sam motyw krokodyla nie jest przypadkowy.wierzę to od najdawniejszych czasów wiązano z kultem boga Sobka, którego głównym ośrodkiem była właśnie oaza Fajum. Jeśli „Król Krokodyl” rzeczywiście był realną postacią, to mamy do czynienia z ważnym ogniwem w procesie powstawania monarchii egipskiej, czyli  lokalnym liderem, który rywalizował z innymi pretendentami do władzy. Archeologiczne ślady tytulatury czy zabytków związanych z takimi postaciami często są jedynym dowodem ich istnienia, a zatem jedynym rejestrem wczesnych władców Egiptu.

Współczesne zagrożenia i nowa era badań – Tell Tarkhan Project 2024  

Przez ostatnie dekady stanowisko ulegało systematycznej degradacji. Z jednej strony powoduje to ekspansja współczesnych cmentarzy, z drugiej coraz częstsze grabieże grobów, szczególnie tych z późniejszych epok. Wiele z nich zostało bezpowrotnie zniszczonych przez lokalnych rabusiów. Alarmujące sygnały o tych destrukcyjnych aktywnościach w okolicy stanowiska doprowadziły do reaktywacji badań. W 2024 roku ruszył Tell Tarkhan Project – wspólne przedsięwzięcie Uniwersytetu Warszawskiego oraz egipskiego Ministerstwa Turystyki i Starożytności, kierowane przez profesor Annę Wodzińską i doktora Aimana Ashmawy. Celem projektu była nie tylko ochrona dziedzictwa, ale też ponowna inwentaryzacja, weryfikacja dokumentacji Petriego oraz identyfikacja najbardziej zagrożonych części stanowiska

Nowoczesne metody badań – powierzchnia, głębia, cyfryzacja  

Badania terenowe rozpoczęto od precyzyjnego geopozycjonowania stanowiska. Dawne mapy Petriego porównano ze zdjęciami satelitarnymi i współczesnym ukształtowaniem terenu. Okazało się, że obecnie zachowany obszar to jedynie 15–20% pierwotnego zasięgu nekropoli. Zastosowano szeroko zakrojoną prospekcję magnetyczną, która pozwoliła zidentyfikować znane już struktury (mastaby 1060, 2038, 2050), ale także nowe, dotąd nieznane anomalie. Równolegle prowadzono systematyczną prospekcję powierzchniową i dokumentację GIS – oznaczając każde znalezisko, od fragmentów ceramiki po kości ludzkie, maty, drewno czy narzędzia krzemienne. Dzięki cyfrowej rejestracji danych uzyskano dynamiczny obraz stanowiska, który można analizować w czasie rzeczywistym i porównywać z przeszłością.

Odkrycia sezonu 2024: mastaby, groby rodzinne i wiele epok  

Badania potwierdziły, że Tarkhan był użytkowany przez wiele stuleci – od okresu kultury Naqada, przez okres protodynastyczny i Stare Państwo, aż po czasy perskie. Analiza ceramiki ujawniła niezwykłe bogactwo form: od cylindrycznych naczyń predynastycznych, przez dzbany I dynastii, formy chlebowe z III dynastii, aż po naczynia późne i fragmenty trumien. Jednym z przełomowych odkryć była identyfikacja nowej struktury grobowej – być może nieznanej wcześniej mastaby z I dynastii. Magnetyczna anomalia we wschodniej części stanowiska wskazuje na obecność dużego grobowca być może należącego do kogoś z elity z badanego regionu. Z kolei badania jednego z grobów zniszczonych przez rabusiów przeprowadzone przez doktor Iwonę Kozieradzką-Ogunmakin wykazały obecność szczątków co najmniej 23 osób, zmarłych w różnym wieku od płodów po dorosłych. Możliwe, że był to grób rodzinny lub wspólnotowy. Pokazuje to, jak istotną rolę odgrywały groby w budowaniu więzi społecznych i pamięci zbiorowej.

Współczesne zagrożenia: rabunki, ekspansja, zapomnienie 

Choć Tarkhan przetrwał tysiące lat, dziś jego istnieniu zagrażają działania współczesnych ludzi. Groby są regularnie plądrowane, rozrzucane są kości, fragmenty naczyń, drewna i innych artefaktów. Część cmentarzyska została zabudowana współczesnymi grobami, co w praktyce oznacza bezpowrotną utratę danych. Porównanie map Petriego z aktualną koncesją badawczą pokazuje skalę zniszczeń. Każda niekontrolowana inwestycja to krok bliżej do zapomnienia historii jednego z najważniejszych miejsc wczesnego Egiptu.

Rekomendacje i przyszłe plany  

Zespół Tell Tarkhan Project, we współpracy z egipskim Ministerstwem Turystyki i Starożytności, przygotował szczegółowy plan działań mających na celu ochronę i dalsze poznanie stanowiska archeologicznego w Tarkhan. W najbliższym czasie planowane są wykopy pilotażowe na tak zwanej Valley Cemetery, czyli w elitarnym sektorze cmentarzyska z okresu predynastycznego. Jednym z głównych celów projektu jest również szczegółowe przebadanie nowo odkrytej struktury grobowej, która może okazać się jedną z największych mastab w całym regionie. Równolegle zaplanowano ponowne otwarcie oraz pełną dokumentację mastab 1060, 2038 i 2050 z wykorzystaniem nowoczesnej technologii skanowania 3D. Kolejnym istotnym elementem programu jest systematyczna inwentaryzacja grobów z późniejszych okresów użytkowania nekropoli oraz wdrożenie działań o charakterze edukacyjnym i ochronnym, mających na celu zwiększenie świadomości społecznej i zabezpieczenie dziedzictwa kulturowego Tarkhan przed dalszą degradacją.

Znaczenie Tarkhan dla historii Egiptu

Tarkhan to nie tylko nekropola. To opowieść o formowaniu się jednej z najstarszych cywilizacji świata. Każdy pochówek to źródło wiedzy o codzienności, religii, technologii i społecznych przemianach. Szczególnie fascynujący jest wątek Króla Krokodyla – władcy pogranicza, być może jednego z kandydatów do zjednoczenia Egiptu. Tarkhan pokazuje, że proces tworzenia państwa nie był prostą linią prowadzącą do władzy faraonów, lecz złożoną siecią lokalnych inicjatyw, sojuszy i rywalizacji. Archeologia pozwala nam dostrzec tych, których imion nie ma w podręcznikach, ale którzy odegrali istotną rolę w narodzinach egipskiej państwowości.

Podsumowanie

Tarkhan to znacznie więcej niż starożytne cmentarzysko. To laboratorium historii, w którym spotykają się klasyczna archeologia i nowoczesna technologia: prospekcja magnetyczna, systemy GIS, cyfrowa dokumentacja 3D i badania biologiczne. To także miejsce, gdzie lokalna pamięć i światowa nauka łączą siły, by ocalić przeszłość. Losy Tarkhan pokazują, jak wiele zależy od współczesnych decyzji: dzięki międzynarodowej współpracy i zaangażowaniu lokalnych społeczności możliwe jest nie tylko zachowanie tego wyjątkowego miejsca, ale też jego rozwój jako źródła wiedzy i dumy kulturowej. Tarkhan pozostaje jednym z kluczowych miejsc dla zrozumienia, jak Egipt stał się pierwszym państwem Afryki i przetrwał przez trzy tysiąclecia. Od Króla Krokodyla po wielkich faraonów Nowego Państwa.

 

Autorka: Anna Wodzińska

Więcej postów tej autorki

Najnowsza publikacja o stanowisku Tarkhan: Wodzińska, A., Ashmawy, A., Chyla, J., Gehad, B., Herbich, T., & Kozieradzka-Ogunmakin, I. (2025). New evidence from the late Predynastic to Late Period cemetery at Tarkhan, Egypt. Antiquity, 1–8. doi:10.15184/aqy.2025.10243

 

Wybrana bibliografia:

Grajetzki, W., 2004. Tarkhan: A Cemetery at the time of Egyptian State Formation, Golden House Publications, London.

Mawdsley L.A., 2020. Mortuary Practices and Social Relationships at the Naqada III Cemetery of Tarkhan in Egypt. A thesis submitted for the degree of Doctor of Philosophy Centre for Ancient Cultures School of Philosophical, Historical and International Studies Monash University.

Petrie, W.M.F., 1914. Tarkhan II, British School of Archaeology in Egypt, London.

Petrie, W.M.F., E. Mackay, 1915. Heliopolis, Kafr Ammar and Shurafa, British School of Archaeology in Egypt, London.

Petrie, W.M.F., G.A. Wainwright and A.H. Gardiner, 1913. Tarkhan I and Memphis V, British School of Archaeology in Egypt, London.

Wodzińska, A., 2024. Tell Tarkhan Project. Season 2024 Report, niepublikowany raport.

 

Okładka: Pieczęć gliniana Króla Krokodyla, © Weneg, na licencji CC-BY-SA 3.0, via Wikimedia