Studnia wyschła! Zmiany klimatyczne a zmierzch wczesnohellenistycznego Berenike

W fortecy Berenike, nad brzegiem Morza Czerwonego, archeolodzy przebadali głęboką, wczesnohellenistyczną studnię. Jest to pierwsza tego typu konstrukcja znaleziona w tym rejonie. Jednak najciekawszy fakt związany jest z końcem jej funkcjonowania, być może spowodowanym przez zmiany klimatyczne – daleki efekt erupcji wulkanu.

Wczesnohellenistyczne Berenike

Portowe miasto Berenike (zlokalizowane w południowym Egipcie, na wybrzeżu Morza Czerwonego) zostało założone przez Ptolemeusza II Filadelfosa, w pierwszej połowie III w. p.n.e. Pustynna osada, nazwana imieniem matki założyciela, pełniła przez długi czas funkcję ośrodka handlowego, a także głównego punktu przeładunkowego dla transportów słoni bojowych pozyskiwanych we wschodniej Afryce. 

Za czasów panowania dynastii Ptolemeuszy na brzegu spokojnej laguny połączonej z otwartym morzem wznosiła się chroniona liniami kamiennych murów obronnych twierdza. Jej zachodnia część posadowiona została na płaskiej powierzchni koralowego płaskowyżu i właśnie ta budowla stała się przedmiotem badań międzynarodowego zespołu naukowców. Podczas prac prowadzonych od 2014 do 2019 r. w komorze bramy wczesnohellenistycznego Berenike odkryto wykutą w skale studnię. Część bramy szybko przekształcono tak, aby, wraz z dodatkowymi zbiornikami i pomocniczymi urządzeniami, służyła do wydobywania i dystrybucji wody. Studnia była najprawdopodobniej jedynym źródłem życiodajnej wody pitnej dla wszystkich mieszkańców wczesnohellenistycznej twierdzy. Jak twierdzi eksplorujący fortecę Marek Woźniak, archeolog Instytutu Kultur Śródziemnomorskich i Orientalnych Polskiej Akademii Nauk, woda do dziś zbierająca się w studni, mimo słonawego posmaku, jest nadal zdatna do picia, pojenia zwierząt, czy zastosowań gospodarczych.

Konstrukcja studni

Wykuta w skale wapiennej i głęboka na niemal 4 metry studnia jest pierwszą tego rodzaju starożytną konstrukcją odnalezioną w całym basenie Morza Czerwonego. Jej dno pokrywa twarda gipsowa warstwa. Wodę ze studni czerpano za pomocą niezachowanego do dziś urządzenia (być może podobnego do żurawia), po którego jednej stronie zamocowana była amfora służąca do nabierania wody, a po drugiej – gipsowa przeciwwaga. Wodę gromadzono w dwóch połączonych zbiornikach uszczelnionych warstwą hydrauliczną. Odnalezione w pobliżu artefakty pozwoliły archeologom na zrekonstruowanie historii wczesnohellenistycznego  Berenike: od jej powstania do końca III wieku p.n.e., kiedy to fortyfikacje zostały opuszczone. Znajdujące się na dnie studni paleniska i moneta z początku II w. p.n.e. wskazują, że źródło wyschło, a ludzie korzystali z pozostałości tego ujęcia wody w charakterze schronienia. Być może w piasku zasypującym całą komorę dawnej studni poszukiwali także resztek wody.

Dlaczego studnia wyschła?

Powodem wyschnięcia studni (a także opuszczenia twierdzy) musiała być długotrwała, może nawet kilkuletnia susza. Badania zespołu prof. Josepha Manninga prowadzone w 2017 r.  wykazały, że w 209 r. p.n.e. nastąpił potężny wybuch wulkanu, który wyrzucił do atmosfery ziemi olbrzymią chmurę pyłów. To spowodowało znaczne obniżenie poziomu letnich opadów w dolinie Nilu oraz na wybrzeżu Morza Czerwonego. Naukowcy nie są w stanie precyzyjnie określić, który wulkan spowodował wyżej wspomniane zaburzenia klimatu. Propozycji jest kilka: Popocatéptl w Meksyku, Pelée na Martynice (jedna z wysp Archipelagu Karaibskiego), bądź Tsurumi lub Hakusan – oba zlokalizowane na wyspach Japonii.

Utracenie cennego źródła wody pitnej, jak i spowodowana suszą Wielka Rewolta Tebańska w górnym Egipcie (trwająca od 207 do 186 r. p.n.e.), za sprawą której Ptolemeusze utracili kontrolę nad południowymi regionami swojego królestwa, skutkowały odcięciem szlaków łączących twierdzę z Doliną Nilu, a wreszcie opuszczeniem wczesnohellenistycznego Berenike. Miasto nie przestało jednak istnieć na zawsze, kolejny rozdział w jego historii rozpoczął się w okresie wczesnorzymskim.

 

Artykuł Marka Woźniaka oraz James A. Harella dotyczący wyników badań studni ukazał się w czasopiśmie Antiquity. Wyniki zostały przedstawione także w magazynie Archaeology.

 

Artykuł ten można bezpłatnie przedrukować 

 

Autor: Jerzy Oleksiak

Redakcja i śródtytuły: Julia M. Chyla, Małgorzata Mileszczyk