Relikty osady i kurhanów pokazują przeszłość Puszczy Białowieskiej

Przeszłość Puszczy Białowieskiej nie jest jeszcze dobrze poznana. Na zachodnim skraju tego kompleksu leśnego odkryto ślady po pradziejowej osadzie oraz enigmatyczne cmentarzysko kurhanowe. Właśnie opublikowano wyniki kompleksowych, interdyscyplinarnych badań przeprowadzonych na jednej ze śródleśnych polan. Dzięki nim udało się zrekonstruować, jak żyli mieszkańcy tej okolicy w pierwszych wiekach naszej ery. Odkrycie to w istotny sposób poszerza naszą wiedzę na temat przeszłości Puszczy.

Badacze od początku przypuszczali, że może to być niezwykle interesujące stanowisko archeologiczne. Co więcej, zaledwie kilkaset metrów stamtąd znajdowało się dość enigmatyczne cmentarzysko kurhanowe. Ostatecznie, dzięki kompleksowym badaniom o interdyscyplinarnym charakterze, udało się zrekonstruować interesującą strukturę osadniczą z pierwszych wieków naszej ery. Odkrycie to w istotny sposób poszerza naszą wiedzę na temat przeszłości Puszczy.

Na początku wiedziano jedynie o kurhanach

Na terenie Leśnictwa Sacharewo, leżącego nieopodal Hajnówki, znajdują się dziesiątki kopców. Część spośród nich określana jest przez archeologów jako potencjalne kurhany. W 2017 roku w ramach projektu „Dziedzictwo kulturowe i przyrodnicze Puszczy Białowieskiej”, realizowanego przez Instytut Archeologii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie we współpracy z Instytutem Archeologii i Etnologii PAN w Warszawie, rozpoczęto badania jednego z takich kopców. Wyniki badań nie zaskoczyły archeologów, faktycznie był to kurhan. Jednak niewielka ilość materiału zabytkowego oraz wąski zakres prowadzonych wtedy prac sprawiły, że w dalszym ciągu niewiele było wiadomo na temat tego cmentarzyska. Jego chronologię udało się ustalić jedynie w przybliżeniu na przedział szeroki przedział od  końca III wieku n.e. do początku VI wieku n.e. 

Na następne dwa lata zainteresowanie archeologów tym obszarem zamarło, a uwaga badaczy przeniosła się na inne obszary Puszczy. Do czasu…

Przypadkowe odkrycie osady

Założeniem projektu „Dziedzictwo kulturowe…” było łączenie badań archeologicznych z badaniami przyrodniczymi. W rezultacie jednym z ważnych elementów było rozpoznanie geologii i geomorfologii poszczególnych części Puszczy. Tutaj w dużej mierze oparto się na wierceniach, dających możliwość określenia rodzaju genezy podłoża. W 2019 roku odbyła się seria  wypraw terenowych mających na celu uszczegółowienie wiedzy o geologii terenów leżących w obrębie Leśnictwa Sacharewo. W czasie jednej z nich udało się przypadkowo odkryć osadę. A konkretnie – liczne skorupy ceramiczne zalegające na powierzchni gruntu, na niewielkiej śródleśnej polanie. Opadała ona łagodnym zboczem w kierunku rzeki Leśnej, a więc warunki do osadnictwa były dogodne. Temu obszarowi należało się przyjrzeć dużo dokładniej.

Pierwszym etapem badań była szczegółowa analiza zobrazowań skaningu lotniczego (popularna nazwa: LiDAR).Ze względu na gęstą pokrywę leśną wyniki LiDAR-u tego terenu zostały udostępnione bardzo późno. Wyniki analiz zwróciły uwagę jak blisko znajdowała się domniemana osada w stosunku do badanego w 2017 roku cmentarzyska kurhanowego. Co więcej, dzięki analizie danych pochodzących ze skanowania laserowego  udało się również zidentyfikować kompleks potencjalnych zarysów dawnych pól (tak zwane celtic fields), rozciągających się wokół cmentarzyska kurhanowego na przestrzeni setek metrów. Widać było wyraźnie, że człowiek od wieków interesował się tym terenem.

Badania o interdyscyplinarnym charakterze

Aby lepiej poznać potencjalną osadę, rozpoczęto prace wykopaliskowe. Badania trwały łącznie trzy sezony, przy czym ostatni z nich z uwagi na zakończenie projektu “Dziedzictwo kulturowe i przyrodnicze…”  realizowany był już przez Instytut Archeologii Uniwersytetu Gdańskiego. W trakcie prac odkryto liczne zabytki – przede wszystkim ceramikę, ale  także przedmioty krzemienne i metalowe (w tym monety z różnych okresów). Tak liczny materiał zabytkowy jest raczej rzadkością na stanowiskach archeologicznych w Puszczy Białowieskiej. Jednak do wytypowania lokalizacji poszczególnych wykopów posłużono się wynikami wcześniejszych badań geofizycznych (geomagnetyka). Pozwoliło to zidentyfikować domniemane obiekty archeologiczne, co zwiększyło prawdopodobieństwo natrafienia na liczniejsze zabytki. W kolejnych latach archeolodzy powrócili z badaniami na teren sąsiedniego cmentarzyska kurhanowego. Przebadali na nim nie tylko kolejny kurhan, ale także strefy pomiędzy kopcami w celu uchwycenia domniemanej miedzy, widocznej na LiDAR-ze.

Jednak prowadzone badania nie ograniczyły się tylko do archeologii. Pobierano próby do analiz geoarcheologicznych i archeobotanicznych, a ponadto zaangażowano zespół doświadczonych badaczy o specjalizacjach obejmujących geomorfologię, archeobotanikę, gleboznawstwo czy też mikromorfologię. Ustalono również znaczną pulę dat 14C. Takie podejście – charakterystyczne dla archeologii środowiskowej – pozwoliło na lepsze zrozumienie  przeszłości Puszczy Białowieskiej i relacji człowieka z otaczająca przyrodą.

Przeszłość Puszczy Białowieskiej – stabilne, choć niezbyt intensywne osadnictwo

Wykopaliska na terenie osady przyniosły zabytki łączone z wczesną epoką brązu, epoką żelaza, okresem wpływów rzymskich oraz nowożytnością. Uwagę badaczy zwróciła szczególnie bardzo duża ilość materiałów datowanych na epokę żelaza oraz okres wpływów rzymskich.  W Puszczy Białowieskiej zabytki te wiążą się kolejno z osadnictwem kultury ceramiki sztrychowanej (kreskowanej) oraz z późniejszym – kultury wielbarskiej. Wskazywać to może na pewne ożywienie osadnicze, jakie miało miejsce na tym terenie od przełomu er i skończyło się około V/VI wieku naszej ery.

Co ciekawe, badania pozwoliły wyróżnić cały mikroregion osadniczy stanowiący pozostałość po stabilnym i ciągłym, choć niezbyt intensywnym osadnictwie. Funkcjonowało ono w pierwszych wiekach naszej ery, a może nawet we wczesnym średniowieczu, jak wskazują niektóre daty, 14C. Na obecnym etapie nie można jednak przesądzać o ich ciągłości ze znaleziskami z okresu wpływów rzymskich. Na podstawie zabytków z wykopalisk przeprowadzonych w Puszczy Białowieskiej badacze przyjrzeli się także zewnętrznym oddziaływaniom kulturowym, które docierały na ten teren w okresie rzymskim. Przede wszystkim należy mieć tutaj na uwadze historyczną wędrówkę Gotów. Przemieszczali się oni z Pomorza w kierunku stepów nadczarnomorskich. Lokalne osadnictwo identyfikowane z archeologiczną kulturą ceramiki sztrychowanej znalazło się więc w zasięgu tych migracji. I właśnie to zjawisko odzwierciedla ceramika odkryta w Sacharewie.

Przeprowadzone badania bardzo dobrze wpisują się w inne najnowsze odkrycia z Puszczy Białowieskiej. Z punktu widzenia archeologii jest to teren szczególny – pierwotny charakter Puszczy, spowodowany ograniczoną aktywnością człowieka w przeszłości, stanowi doskonały poligon badawczy dla archeologów. Szczególne znaczenie ma tutaj jednak współpraca ze specjalistami zajmującymi się naukami przyrodniczymi.

Artykuł ten można bezpłatnie przedrukować, ze zdjęciami, z podaniem źródła

Autor:

Kamil Niedziółka – archeolog zatrudniony w Instytucie Archeologii Uniwersytetu Gdańskiego, w latach 2017- 2020 pracował w projekcie Dziedzictwo Kulturowe i Przyrodnicze Puszczy Białowieskiej (numer projektu: 2016/20/W/HS3/00593), który był realizowany w Instytucie Archeologii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie. Specjalizuje się w epoce brązu i wczesnej epoce żelaza na ziemiach polskich, archeologią środowiskową oraz wykorzystaniem cyfrowych narzędzi w archeologii. Uczestnik licznych badan wykopaliskowych i misji badawczych w Polsce, Grecji, Ukrainie oraz Szwecji.

ORCID

ReaserchGate

Academia

Artykuły opisujące badania: 

Niedziółka K., Krupski M., Kruczkowska B., Krasnodębski D., Kittel P., Wawrusiewicz A., Skrzyński G., Urbańczyk P. (2023) Living on the edge(s). Settlement revival in the Sacharewo microregion (Białowieża Forest, E Poland) during the Iron Age and Roman Period (1st c. BC/1st c. AD – 5th/6th c. AD), „Praehistorische Zeitschrift” (online first, early view)

Krasnodębski D., Olczak H., Mizerka J., Niedziółka K. (2018) Alleged burial mounds from the Late Roman Period at Leśnictwo Sacharewo site 3, Białowieża Primeval Forest, „Światowit” 57, 89–99. https://doi.org/10.5604/01.3001.0013.6799.

Krupski M., Kruczkowska B., Kittel P., Jakubczak J., Grzegorz S., Golyeva A., Niedziólka K., Urbańczyk P. (2022) Evidence of prehistoric and early medieval agriculture and its impact on soil and land relief transformation in the Białowieża natural forest (NE Poland), „Geoderma” 410. https://doi.org/10.1016/j.geoderma.2021.115668.

Olczak H., Krasnodębski D., Samojlik T., Jędrzejewski J. (2018) Osada kultury ceramiki kreskowanej z produkcją żelaza na Polanie Berezowo w Puszczy Białowieskiej, „Wiadomości Archeologiczne” 69, 149–175. https://doi.org/10.36154/wa.69.2018.07.

Olczak H., Krasnodębski D., Szlązak R., Wawrzeniuk J. (2020) The Early Medieval barrows with kerbstones at the Leśnictwo Postołowo site 11 in the Białowieża Forest (Szczekotowo range), „Sprawozdania Archeologiczne” 72 (2), 511–537. https://doi.org/10.23858/SA/72.2020.2.1730.

Olczak H., Krasnodębski D. (2022) Archeologia Puszczy Białowieskiej. Dzieje osadnictwa na terenie polskiej części Puszczy Białowieskiej od epoki kamienia do końca XVIII stulecia, Warszawa.

 

Redakcja: J.M.C.

Korekta językowa: A.J.

Okładka: llustracja wygenerowana w Midjourney, edycja K.K.

Promt: Wygeneruj obraz europejskiego bizona (żubra) z prehistoryczną wioską, pośrodku lasu, w stylu abstrakcyjnym