Puchary Dzwonowate na Pojezierzu Mazurskim

W wyniku długoletnich badań archeologicznych prowadzonych w XX wieku ustalono północno-wschodnią granicę aktywności ugrupowań Pucharów Dzwonowatych. Granicę, która miała sięgać Wisły. Nieliczne ślady wskazywały także na penetrację terenów znajdujących się na wschód od tej rzeki. Odkrycia z ostatnich lat dowodzą jednak, że zasięg tego fenomenu kulturowego obejmuje również dalsze obszary Polski północno-wschodniej.

Puchary Dzwonowate – kultura archeologiczna czy pakiet kulturowy?

Zjawisko kulturowe Pucharów Dzwonowatych jest jednym z najbardziej tajemniczych w archeologii. Badacze rozpoznawali je już od końca XIX wieku. Początkowo rozumieli je wyłącznie w ujęciu kultury archeologicznej – pojęcia wprowadzonego w latach dwudziestych XX wieku . Takie podejście zostało zweryfikowane jeszcze w latach siedemdziesiątych XX wieku, kiedy to relikty związane z tą jednostką zaczęto postrzegać jako rezultaty szeroko rozprzestrzenionych zachowań związanych z etosem wojownika oraz rytualnym spożywaniem napojów alkoholowych. Miały być one reprezentowane przez zespół specyficznych przedmiotów określany jako pakiet kulturowy. Obecnie – dzięki licznym badaniom interdyscyplinarnym, w tym analizom starożytnego DNA czy petrografii – Puchary Dzwonowate postrzega się jako kompleksowe zjawisko kulturowe, które rozprzestrzeniło się zarówno w wyniku migracji ludzi, jak i wędrówki idei. To zjawisko w zależności od okresu funkcjonowania obejmuje relikty grup terytorialnych, które można rozumieć z perspektywy kultury archeologicznej oraz pozostałości po bardziej skomplikowanych procesach społecznych.

Puchary Dzwonowate na ziemiach polskich

Z obszaru współczesnej Polski najwcześniejsze znaleziska Pucharów Dzwonowatych (rozumianych jako kultura archeologiczna) pochodzą z pierwszej połowy XX wieku z terenu Śląska i Małopolski. Pod koniec XX wieku do zidentyfikowanych przejawów aktywności tych społeczności dołączyła tzw. kultura iwieńska – lokalny wariant tego zjawiska. Na podstawie powyższych odkryć wkrótce wyznaczono północno-wschodnią granicę zasięgu Pucharów Dzwonowatych, która przebiegać miała wzdłuż linii Wisły. Jednak już kilka lat później zidentyfikowano źródła archeologiczne związane z kulturą iwieńską na Pojezierzu Mazurskim, a więc na wschód od tej rzeki, w środowisku zdominowanym przez ugrupowania łowiecko-zbierackie. 

Nie byłoby w tym nic zaskakującego, gdyby nie odkrycia ostatnich lat na Nizinie Północnopodlaskiej, wskazujące na obecność członków społeczności Pucharów Dzwonowatych wywodzących się z ziem daleko wykraczających poza sąsiednie obszary, bo pochodzących najprawdopodobniej z rejonów nadatlantyckich. Liczne analogie z Pojezierza Mazurskiego skłoniły badaczy do ponownego przyjrzenia się znaleziskom z jego terenu.

Rewizja poglądów

Ponowne badania artefaktów pochodzących z najlepiej przebadanych oraz najzasobniejszych w źródła późnoneolityczne i wczesnobrązowe stanowisk (Ząbie 10 i Szestno 2) z Pojezierza Mazurskiego dostarczyły dowodów na funkcjonowanie w tym czasie ugrupowań Pucharów Dzwonowatych o zachodnim pochodzeniu. Te ugrupowania miały wprowadzić lokalne społeczności łowców-zbieraczy w tajniki wytwarzania nowych typów naczyń i pokrywania ich wątkami ornamentacyjnymi z wykorzystaniem wcześniej niespotykanych na tym terenie technik zdobniczych. Pewne novum na tym obszarze stanowią również charakterystyczne dla Pucharów Dzwonowatych wyroby krzemienne, czyli specyficzne groty strzał oraz odłupkowe wkładki narzędzi kompozytowych.

Konkluzje 

Choć obecnie niemożliwe jest jeszcze ustalenie przyczyn pojawienia się na Pojezierzu Mazurskim społeczności związanych z fenomenem kulturowym Pucharów Dzwonowatych, to nie można wykluczyć powodu związanego z poszukiwaniem cennych surowców (np. bursztyn i krzemień) czy organizowaniem szlaków komunikacyjnych. Bez wątpienia jednak te społeczności wpłynęły na lokalne ugrupowania, co skutkowało między innymi dyfuzją kulturową i wprowadzeniem ostatnich łowców-zbieraczy tej części kontynentalnej Europy w epokę brązu.

 

Na podstawie: Manasterski D., Januszek K., & Cetwińska A. (2022) Bell Beakers in the Masurian Lake District in north-eastern Poland – relics and identification issues. „Praehistorische Zeitschrift” 97 (2), 522–543. 

 

Autorzy:

Dariusz Manasterski – adiunkt w Katedrze Epoki Kamienia, Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski. 

Katarzyna Januszek – archeolog, Wydział Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego; jej zainteresowania naukowe koncentrują się na społecznościach późnego neolitu i wczesnej epoki brązu na obszarze Niziny Środkowoeuropejskiej i Niziny Wschodnioeuropejskiej, a szczególnie na wytwórczości krzemieniarskiej.

Aleksandra Cetwińska

 

Redakcja: A.B.

Korekta językowa: A.J.

Okładka: Wyspa na jeziorze Salęt ©D. Manasterski, edycja Archeowieści