Przedstawienia architektury amarneńskiej w grobowcach skalnych

Rządy Amenhotepa IV – słynnego Echnatona – są jednym z najczęściej omawianych tematów w literaturze naukowej dotyczącej epoki Nowego Państwa starożytnego Egiptu. Odejście od religii państwowej, przeniesienie stolicy z Teb i wzniesienie od podstaw nowej w Achetaton (z języka egipskiego: Horyzont Atona) i wreszcie poczynienie poważnych zmian w kanonie sztuki są zjawiskami, które do dnia dzisiejszego nurtują i pobudzają wyobraźnię naukowców. Nie każdy jednak wie, że faraon-heretyk przyczynił się do jeszcze jednej rzeczy, która ponad trzy tysiące lat później bardzo pomogła archeologom w rekonstrukcji skazanego na zapomnienie miasta. Mowa o reliefowych przedstawieniach architektury Achetaton, którymi nakazał ozdobić grobowce skalne należące do swoich popleczników. 

 

Amarneńskie grobowce skalne 

 Tytułowe grobowce dostojników lokalizuje się w wapiennych urwiskach skalnych położonych na wschód od zabudowy Achetaton (nazywanego współcześnie także Amarną od nazwy wioski, znajdującej się w pobliżu stanowiska). Dzieli się je na dwie grupy: północną i południową. Obie zawierają łącznie 25 grobowców należących do ludzi związanych z dworem Echnatona. Każda z pochowanych tam osób posiadała co najmniej jeden wysokiej rangi tytuł wskazujący na funkcję, jaką pełniła za rządów Echnatona. Zostały one wyryte na ścianach grobowców. Wśród tytułów można wskazać między innymi: Nosiciela Wachlarzy, Królewskiego Skrybę, Wezyra, a nawet Ojca Boga.

Każdy z grobowców amarneńskich posiada indywidualne cechy architektury grobowej. Jednakże da się wśród nich wyróżnić jeden zbliżony schemat – składały się z jednego lub więcej połączonych ze sobą pomieszczeń położonych na osi, na końcu której znajdowała się kaplica kultu zmarłego. Poszczególne części grobowca różniły się od siebie także rozmiarem. W szerszych z nich, z konieczności jak i dla względów estetycznych – wzniesiono kolumny lub filary podpierające strop.  

 Grobowce z okresu Nowego Państwa zbudowane przed tak zwaną „rewolucją amarneńską” zachwycają współczesnego widza różnorodnością reliefów i malowideł, które bezpośrednio wiążą się z postacią zmarłego. Prezentują sceny zaczerpnięte z jego kariery zawodowej i życia rodzinnego. Przywołują sylwetki poszczególnych członków rodziny, sług i zgromadzony majątek. Nie brakuje także rozrywek, którym zmarły oddawał się za życia oraz scen związanych z samą ceremonią pogrzebową.

 

W przypadku skalnych grobowców amarneńskich sytuacja ta przedstawia się całkiem inaczej. W ich dekoracji dominuje postać króla Echnatona. Poza nim przedstawiano także rodzinę królewską oraz boga Atona pod postacią tarczy słonecznej. Zmarłego prawie zawsze ukazywano w znacznie mniejszej skali w porównaniu do przewyższających go postaci króla i członków rodziny królewskiej, wskazując tym samym na jego poddaństwo względem monarchy. Zdarza się, że w poszczególnych scenach trudno jest odróżnić właściciela grobu od tłumu, w który się wtapia. Wówczas identyfikacja zmarłego jest możliwa jedynie na podstawie małej inskrypcji, jeśli taka się zachowała nad rozgrywającą się sceną. Na próżno w grobowcach amarneńskich można szukać informacji o pochodzeniu zmarłego, wzmianki o jego karierze czy życiu rodzinnym.

Przedstawienia architektury amarneńskiej

 W sztuce amarneńskiej głównym motywem jest król i jego rodzina. Wśród opracowań, opisujących sztukę z tamtych czasów, rzadko kiedy można przeczytać o pewnym zjawisku, które rozwija się wraz z „rewolucją amarneńską” Echnatona. Chodzi o umieszczanie przedstawień budowli na ścianach grobowców należących do dostojników dworskich. Najczęściej przedstawiano plany budynków, ich fasady, czy wnętrza wraz z wyposażeniem. Można by rzec, że stanowią one samoistne kompendium wiedzy na temat wyglądu Achetaton z punktu widzenia jego mieszkańców. W przedstawieniach dominują budowle reprezentacyjne, które bezpośrednio wiązały się z nową religią i osobą króla. 

Zestawienie reliefowych przedstawień architektury z planami, jakie udało się zadokumentować na stanowisku archeologicznym Achetaton, pozwoliło na otrzymanie zdumiewających rezultatów w postaci rekonstrukcji wyglądu całego miasta. Nie byłoby to możliwe w pełni gdyby nie przedstawienia budynków i ich wyposażenia ujęte na reliefach pokrywających ściany grobowców, gdyż zawierały one nawet najdrobniejsze szczegóły budowli. Obydwie kategorie źródeł uzupełniają się wzajemnie, mimo że nie w każdym przypadku zasada ta się sprawdziła – na podstawie reliefowego przedstawienia pałacu nie udało się zidentyfikować jego konkretnego odpowiednika na stanowisku.

 Echnaton umiera po siedemnastu latach panowania w 1336 r. p.n.e. Wraz z jego śmiercią pojawia się nadzieja powrotu do normalności sprzed rewolucji. Po krótkich rządach bliżej niezidentyfikowanych władców, próbujących jeszcze ratować spuściznę Echnatona na tronie zasiada przedstawiciel nowego pokolenia – Tutanchamon. Szybko stał się on marionetką w rękach starszych tradycjonalistów. To ten władca ogłasza tak zwany „edykt restauracyjny”. W swoim imieniu obiecuje powrót do dawnych tradycji i religii.    

 Wkrótce po przeniesieniu stolicy z powrotem do Teb kamienne budowle Achetaton rozebrano i użyto ponownie w innych lokalizacjach. Odtworzenie miasta stało się jednak możliwe dzięki temu, że w trakcie wznoszenia konstrukcji Achetaton podłoże zostało pokryte sztuczną warstwą gipsową. Materiał zachował odciski najniższej warstwy bloków kamiennych i niejako utrwalił zarysy planów budowli.

Wielka Świątynia Atona

Administracyjnym sercem Achetaton było Miasto Centralne, w którym wszystkie królewskie budowle łączył ze sobą tak zwany Trakt Królewski, czyli ceremonialna droga, biegnąca równolegle do Nilu. Archeolodzy pracujący na stanowisku odsłonili miasto w pełni w latach trzydziestych XX wieku. Jego najważniejszą budowlą była Wielka Świątynia Atona zorientowana na osi wschód – zachód, leżąca w obrębie muru prostopadle do Nilu. Składała się z dwóch świętych przybytków – Długiej Świątyni Atona (z j. egipskiego Gempaaton) usytuowanej z przodu oraz sanktuarium oddalonego od niej w odległości 32 metrów. Przedstawienia Wielkiej Świątyni Atona w amarneńskich grobowcach zachwycają starannością wykonania i dbałością o szczegóły.

Wielka Świątynia Atona – Długa Świątynia 

Reliefy w grobowcach dostojników ukazują Długą Świątynię jako ciąg otwartych dziedzińców oraz rozciągające się za nią sanktuarium. Przed głównym wejściem do świątyni dumnie powiewają sztandary osadzone w pylonie. Zawsze tam, gdzie święty przybytek został przedstawiony w całości na pierwszym dziedzińcu widoczna jest schodkowa platforma prowadząca do monumentalnego stołu ofiarnego. W jednej ze scen w grobowcu należącym do dostojnika Panehesiego ukazano stojącego przed stołem ofiarnym króla, który w towarzystwie rodziny i sług składa ofiary Atonowi. Oprócz monumentalnego stołu wyobrażono też dziesiątki mniejszych. Znajdują się na nich obfite ofiary z żywności, dzięki którym Aton miał czerpać siły witalne. Świadectwa archeologiczne potwierdziły to, że wyobrażenia tak licznych stołów w obrębie Długiej Świątyni, jak i poza nią, nie było przesadą. Badacze zadokumentowali prostokątne, gipsowe fundamenty, na których pierwotnie stały kamienne stoły. Ich całkowita liczba wyniosła 1700 sztuk. Każdy z nich o długości 90 centymetrów i szerokości 110 centymetrów oddzielony był od następnego przerwą wynoszącą 50 centymetrów. Ustawione w rzędzie zajmowały kolejne dziedzińce, a także ogromny obszar poza Długą Świątynią. Niektórzy próbowali dopatrywać się ich istnienia również na obszarze po stronie północnej budowli. Niestety potwierdzenie tej tezy jest obecnie niemożliwe, gdyż na terenie tym znajduje się współczesny cmentarz użytkowany przez lokalną społeczność. 

Wielka Świątynia Atona – sanktuarium 

 Wielką Świątynię Atona wraz z jej dwiema częściami (Długą Świątynią i sanktuarium) przedstawiono na reliefach trzy razy –  dwa razy pojawiła się w grobowcu Merire i jeden raz w grobowcu należącym do Panehesiego. Sanktuarium ukazano w taki sposób, jakby bezpośrednio sąsiadowało z Długą Świątynią. Jednakże wykopaliska prowadzone w tej części Achetaton wykazały, że w rzeczywistości było od niej oddalone o kilkadziesiąt metrów. Za zjawisko to odpowiada egipska aspektywa, czyli sposób ukazywania na płaszczyźnie trójwymiarowej rzeczywistości. Dla egipskiego artysty najważniejszy był fakt, że Wielka Świątynia Atona składa się z dwóch budowli, ale już dokładne oddanie dzielącej je od siebie odległości nie stanowiło istotnego aspektu. 

 Na reliefach, przed wejściem do sanktuarium widoczny jest obiekt przypominający kamienną stelę. Prace na stanowisku wykazały, że była to kwarcytowa stela wymieniająca ofiary składane dla Atona. Wiele jej potłuczonych fragmentów znaleziono właśnie w tej części Wielkiej Świątyni Atona. Z kolei Howard Carter podczas prowadzonych przez siebie wykopalisk w obrębie świętego przybytku w 1892 roku odnalazł wapienne fragmenty należące do grupy 17 posągów naturalnych rozmiarów, które ukazywały króla i królową. Reliefy ujawniły, że posągi tego rodzaju stały pierwotnie między kolumnami portyku poprzedzającego fasadę sanktuarium. 

Wielka Świątynia Atona – rzeźnia 

 W obrębie Wielkiej Świątyni Atona, jak sugerują to reliefy, znajdowały się także rzeźnie. Ukazano je jako prostokąty, w obrębie których przedstawiano woły bez głów, zdarte skóry i kamienie wykorzystywane do przywiązywania zwierząt. To właśnie z tych świątynnych rzeźni pozyskiwano mięso obficie składane później w ofierze Atonowi. Wykopaliska potwierdziły obecność takiego założenia w pobliżu sanktuarium.

 Fragmenty kopyt odnajdowane wśród odpadków w dawnym Achetaton wykazują, że zwierzęta przeznaczone na ofiarę były na siłę tuczone przed ubojem.  

Pałac 

 Przed omówieniem pałaców w Achetaton warto zastanowić się nad znaczeniem tych budowli w starożytnym Egipcie. Niestety nie zachowały się żadne egipskie dokumenty, które tłumaczyłyby ich roli lub opisywałyby wygląd zewnętrzny. Wydaje się, że były to konstrukcje, które podobnie jak świątynie dążyły do stworzenia odrębnego, jak najbardziej intymnego świata. Pałac wyróżniał się na tle miasta. Miał być także symbolem potęgi i majestatu władcy, który tworzył odpowiednio duże wrażenie u osoby odwiedzającej budynek lub tylko oglądającej go z zewnątrz. W Achetaton zidentyfikowano cztery budowle o charakterze pałacowym. Był to Pałac Przybrzeżny w Mieście Północnym, Pałac Północny, Wielki Pałac i Dom Króla w Mieście Centralnym. 

 W przeciwieństwie do świątyni pałac ukazany w grobowcach skalnych trudno jest przypisać do konkretnego obiektu architektonicznego znajdującego się na stanowisku. Możliwe jest, że problem ten wynika z funkcji i znaczenia budowli. Świątynia, jako Dom Atona, święty przybytek jedynego boga, nie mogła zostać przeinaczona i ukazana w inny sposób niż rzeczywisty. Być może artysta obawiał się, że jego zmodyfikowana wizja artystyczna obraziłaby boga, który będzie chciał się zemścić. Pałac, jako obiekt bardziej przyziemny, nie wymagał tak dokładnego odwzorowania swoich poszczególnych części.

Pozostałe przedstawienia architektury amarneńskiej

 

Świątynia poświęcona Atonowi oraz pałac królewski nie są jedynymi obiektami architektonicznymi, które przedstawiono na ścianach grobowców dostojników. Oprócz wyżej opisanych znalazły się tam także: dom mieszkalny, warsztat rzeźbiarski, spichlerz, skarbiec, stajnia, zagroda, budki strażnicze i zbiornik wody. W przedstawieniach dominują budowle reprezentacyjne, które bezpośrednio wiążą się z religią i osobą króla. W jednym tylko przypadku przedstawienie obiektu architektonicznego jest ściśle powiązane z urzędem, który pełnił za życia jego właściciel. Tę zależność można zauważyć w grobowcu Szefa Policji Achetaton – Mahu. Dekoracja w jego grobowcu prezentuje sceny pełnienia przez niego obowiązków, dlatego obserwatora nie powinien dziwić widok budek strażniczych, które mija król jadący na rydwanie. Można także zrozumieć, dlaczego dokładne odwzorowanie Wielkiej Świątyni Atona (z uwzględnieniem Długiej Świątyni i sanktuarium) pojawiło się aż dwa razy w grobowcu Merire. Otóż wśród określających jego funkcje tytułów znajduje się tytuł: Wysoki Kapłan Atona w Domu Atona w Achetaton. Zastanawiające jest natomiast, czemu w pozostałych przypadkach nie zastosowano podobnej reguły. W grobowcu Tutu – Nadzorcy Srebra i Złota Pana Obydwu Krajów nie pojawia się wyobrażenie budowli, którą można by było identyfikować jako skarbiec, pomimo że dokładnie został on ukazany w grobowcu Merire – Również dekoracja grobowca Aya –  Nadzorcy Koni Jego Majestatu, nie przedstawia stajni, choć obiekt ten ponownie zidentyfikowano u Merire. Podobnie duże wyobrażenie części haremowej obecnej w grobowcu Aya nie pojawia się ani razu, choćby w mniejszej skali, w grobowcu Huya, który nosił za życia tytuł Nadzorcy Królewskiego Haremu i Skarbów.

Epilog

 Reliefy znajdujące się w grobowcach amarneńskich stanowią cenne źródło wiedzy o życiu w nowej stolicy Egiptu. Żadne znaleziska archeologiczne nie dostarczyły tak wielu informacji o skazanym na zapomnienie mieście Echnatona. Sceny reliefowe dokumentują nie tylko wygląd Achetaton, ale także przebieg wielu ważnych wydarzeń z udziałem króla i jego rodziny.

 Na podstawie scen z grobowców skalnych można wywnioskować, że przejazd króla na rydwanie Traktem Królewskim był regularnie odbywającym się wydarzeniem, które mogło zwyczajnie wyprzeć wszystkie dawne święta religijne. Wówczas w takich scenach, oprócz króla jadącego rydwanem i jego orszaku podążającego za nim artysta próbował oddać także budowle, które król mija lub do których podąża. W takim kontekście pojawiał się pałac, świątynia czy nawet mniej reprezentacyjne domy strażników. Powodem, dla którego ukazywano dokładne przedstawienie świątyni, czasem także z jej założeniami pomocniczymi, była możliwość uwiecznienia scen, w których rodzina królewska składa wizytę, aby oddać cześć Atonowi. W grobowcach dostojników bardzo często pojawia się scena, upamiętniająca moment nagradzania właściciela grobowca przez króla. Ma to miejsce przed tak zwanym „oknem pojawień”. Był to rodzaj otwartego, ozdobnego pawilonu, znajdującego się w elewacji budynku. Na reliefach wraz z oknem pojawień mogą występować także dalsze części pałacu lub inne założenia, jak na przykład królewskie warsztaty.

  Oglądając sceny z amarneńskich grobowców skalnych można odnieść wrażenie, że artystom zależało na tym, aby umieścić daną scenę w odpowiednim otoczeniu, aby nie była ona pozbawiona szerszej perspektywy architektonicznej, którą starano się jak najlepiej wyeksponować. Powód, dla którego tak dokładnie przedstawiano budowle był ściśle określony poprzez tematykę samej sceny. Ich obecność miała na celu dokładne upamiętnienie miejsca i okoliczności, w których odbywało się ukazane wydarzenie. I choć budowle te były tylko tłem do rozgrywającej się sceny, miały także na celu zaprezentowanie nowej stolicy od jak najlepszej strony.

 

Bibliografia

Davies N. de G., 1903-1908, The Rock Tombs of El-Amarna, part I-VI, Londyn,

Kemp B., 2012, The city of Akhenaten and Nefertiti, Amarna and its people, Londyn, 

Wilkinson T., 2011, Powstanie i Upadek Starożytnego Egiptu, Poznań, 

Encyklopedia PWN, aspektywa, Encyklopedia PWN: źródło wiarygodnej i rzetelnej wiedzy [dostęp: 16.03.25].

 

O autorze

Mgr Olga Ignatowska 

Absolwentka archeologii na Uniwersytecie Warszawskim. Kilkuletnia uczestniczka Polsko-Egipskiej Misji Archeologiczno-Konserwatorskiej w Świątyni Hatszepsut w Deir el-Bahari. Jej archeologiczne zainteresowania skupiają się wokół starożytnego Egiptu.