Pani Ix Tz’akb’u Ajaw (Ahpo Hel). Kim była Czerwona Królowa z Palenque?

Palenque (Chiapas, Meksyk) – stanowisko archeologiczne niegdyś na ustach wszystkich ze względu na spektakularny grobowiec władcy znanego jako K’inich Janaab’ Pakal I: jedno z najważniejszych odkryć w archeologii Majów i Mezoameryki. Grobowiec Pakala Wielkiego, do którego Alberto Ruz Lhuillier przekopywał się przez sześć lat, pokazał, że piramidy Majów nie stanowią jedynie postumentów dla – wieńczących ich szczyty – świątyń. Przynajmniej w niektórych przypadkach pełnią one również rolę grobowca. Natomiast pismo Majów, zdobiące w tym wypadku bogato rzeźbiony sarkofag władcy, koduje w sobie coś więcej niż tylko daty wydarzeń astronomicznych. Niesie z sobą imiona oraz historie prawdziwych ludzi. Odkrycie to przez lata budziło rozmaite emocje, a słynny autor teorii psuedonaukowych – Erich von Däniken – zarobił na nim niemało, gdy obrócił poziomo scenę przedstawiającą Pakala leżącego u stóp yaxché (drzewa przechodzącego przez wszystkie poziomy majańskiego wszechświata) i posadził władcę we wnętrzu statku kosmicznego. Archeologia oraz epigrafika Majów rozwinęły się znacznie od lat 50. ubiegłego stulecia, natomiast elitarny pochówek, w którym spoczywał K’inich Janaab’ Pakal I, zwany Pakalem Wielkim, nie był w Palenque jedyny…

Palenque (Chiapas, Meksyk) – stanowisko archeologiczne niegdyś na ustach wszystkich ze względu na spektakularny grobowiec władcy znanego jako K’inich Janaab’ Pakal I: jedno z najważniejszych odkryć w archeologii Majów i Mezoameryki. Grobowiec Pakala Wielkiego, do którego Alberto Ruz Lhuillier przekopywał się przez sześć lat, pokazał, że piramidy Majów nie stanowią jedynie postumentów dla – wieńczących ich szczyty – świątyń. Przynajmniej w niektórych przypadkach pełnią one również rolę grobowca. Natomiast pismo Majów, zdobiące w tym wypadku bogato rzeźbiony sarkofag władcy, koduje w sobie coś więcej niż tylko daty wydarzeń astronomicznych. Niesie z sobą imiona oraz historie prawdziwych ludzi. Odkrycie to przez lata budziło rozmaite emocje, a słynny autor teorii psuedonaukowych – Erich von Däniken – zarobił na nim niemało, gdy obrócił poziomo scenę przedstawiającą Pakala leżącego u stóp yaxché (drzewa przechodzącego przez wszystkie poziomy majańskiego wszechświata) i posadził władcę we wnętrzu statku kosmicznego. Archeologia oraz epigrafika Majów rozwinęły się znacznie od lat 50. ubiegłego stulecia, natomiast elitarny pochówek, w którym spoczywał K’inich Janaab’ Pakal I, zwany Pakalem Wielkim, nie był w Palenque jedyny…

Teatr działań

Południowy skraj centralnego placu w Palenque, mieszczący między innymi rozległy kompleks pałacowy, wieńczy szeroka platforma. Wyrastają z niej cztery budowle znane dzisiaj jako: Świątynia Czaszki, Świątynia XII-A, Świątynia XIII i największa z nich, skrywająca niegdyś sarkofag Pakala Wielkiego, Świątynia Inskrypcji. W 1994 roku Fanny López Jiménez odkryła w tej przedostatniej przejście prowadzące do komory grobowej XIIIsub-3 z sarkofagiem, w którym złożono ciało kobiety suto pokryte cynobrem. Grobowiec okazał się jednym z najbogatszych spośród odkrytych do tej pory. Obok szczątków kobiety znajdowały się w nim także kości dwóch osób złożonych w ofierze. Wewnątrz nie znaleziono jednak żadnych inskrypcji pozwalających zidentyfikować kobietę pochowaną w piramidzie XIII jako którąś z arystokratek przewijających się przez wykutą w kamieniu, bogatą historiografię miasta. Z tego powodu Świątynia XIII nazywana będzie odtąd Świątynią Czerwonej Królowej.

Świątynia Czerwonej Królowej

Świątynia XIII (szczytowa część środkowego budynku na poniższej fotografii) nie dotrwała do naszych czasów. Jej zrujnowane mury nie robiły wielkiego wrażenia na odkrywcach przybywających do bogatego architektonicznie Palenque. Tych wątpliwej konduity, jak Jean-Frédéric Maximilien – rzekomy hrabia de Waldeck – upatrujący śladów cywilizacji z doliny Indusu w majańskich glifach, czy tych rzetelnych, jak John Lloyd Stephens i Frederick Catherwood, którzy przywrócili majańskie ruiny Majom. Dopiero Alfred Percival Maudslay, gdy dotarł do Palenque w 1889 roku, zwrócił uwagę na kopiec gruzów i nadał mu szczęśliwy, jak się okazało 105 lat później, numer XIII.

Świątynia na szczycie piramidy XIII reprezentuje, typową dla Palenque, architekturę rejonu Usumacinta. Miała trzywejściowy portyk, a wewnątrz galerię podzieloną na trzy komnaty: centralną oraz dwie boczne. Alberto Ruz Lhuillier rozpoczął prace w tym miejscu w 1954 roku. W ruinach świątyni znalazł wyrabowany grób, w którym pozostało jeszcze 25 jadeitowych koralików, resztki zielonych i czerwonych malowideł, zęby oraz kawałki kości niemożliwych do zidentyfikowania. W 1973 roku Jorge Ruffier Acosta zrobił wykopy sondażowe, aby rozpoznać strukturę piramidy oraz odnaleźć schody prowadzące niegdyś na szczyt. Dopiero w 1994 roku w trakcie prac, które prowadził Arnoldo González Cruz na wysokości 2,8 m ponad poziom placu, natknięto się na przejście do wnętrza piramidy. Długi na 6 m korytarz, ciągnący się na osi północ — południe, doprowadził archeologów do jednej z najlepiej zachowanych w Palenque galerii…

Galeria wewnątrz piramidy XIII ma 15 m szerokości na osi wschód – zachód. Po południowej stronie podzielona jest na trzy komnaty: obydwie boczne puste, a środkowa zapieczętowana dobrze spasowanym kamieniem, od zewnątrz pokrytym stiukiem. Następnie odkryto jeszcze cztery zapieczętowane wrota na wschodzie, zachodzie, południowym-wschodzie i południowym-zachodzie galerii. Konstrukcja ta musiała powstać w pierwszej fazie wznoszenia piramidy. W drugiej budowlę podwyższono o dwa kolejne piętra z zachowaniem pierwotnej fazy nietkniętej. Na szczyt budowli – podobnie jak w przypadku pierwszej fazy – prowadziły wąskie schody. Schodnię zbudowano teraz również do wnętrza, czyli do galerii z pierwszej fazy, przekształconej później w grobowiec. Trzecia faza podniosła budowlę o jeszcze dwa niewysokie piętra i dała piramidzie łącznie 12 m wysokości.

Jeden z najbogatszych pochówków – i nie tylko w Palenque…

Sonda wprowadzona przez mały otwór, wykuty w północnej ścianie grobowca, pozwoliła zajrzeć do wnętrza krypty: komnaty o rozmiarach 3,8 na 2,5 m z głównym wejściem po przeciwnej, południowej, stronie. Większość powierzchni komnaty zajmował kamienny sarkofag pomalowany na czerwono cynobrem oraz wykonany – jak się później okazało – z jednego kawałka wapienia.

Naukowcy próbowali odnaleźć drogę do głównego wejścia do komnaty grobowej przez któreś z bocznych, zapieczętowanych drzwi. Niestety południowo-wschodnie i południowo-zachodnie prowadziły w górę. Nie pomógł również wykop sondażowy z góry, nad domniemanym wejściem. Mimo przebicia się przez 8 m struktury piramidy. Wtedy zdecydowano się przebić przez północną ścianę – sonda pozwoliła stwierdzić, że nie ma na niej żadnych malowideł.

Żadnych malowideł ani zdobień nie odnaleziono również na powierzchni sarkofagu: całkowicie inaczej niż w nieodległym grobowcu Pakala Wielkiego. Między sarkofagiem a ścianą zachodnią spoczywały szczątki jedenastolatka z charakterystyczną dla cywilizacji Majów deformacją czaszki, ułożone na plecach, na osi północ – południe. Natomiast na tej samej osi pod ścianą wschodnią znajdowały się  szczątki kobiety w wieku 30–35 lat, twarzą w dół. Po przeciwnej stronie na pierwszym stopniu schodów prowadzących do komory grobowej leżały szczątki dużego brązowego talerza i dwóch waz w kolorze pomarańczowym. Na przedostatnim stopniu znaleziono fragmenty kości długich i zmodyfikowane zęby z osadzonymi kawałkami jadeitu.

Wieko sarkofagu ma aż 10 cm grubości i rozmiary 2,4 na 1,18 m. Znajdowała się na nim kadzielnica (w późnoklasycznym stylu Otolum) z małym, kościanym przęślikiem leżącym przy jej podstawie. W wieku kamiennej trumny odkryto także niewielki otwór, o średnicy 3 cm …

W sarkofagu znajdowały się szczątki kobiety ułożone głową na północ. Miała 154 cm wzrostu, więc była wysoka jak na kobietę z tej okolicy z tamtych czasów. Wnętrze sarkofagu oraz szczątki arystokratki suto obsypano cynobrową czerwienią. Barwnik ten przeniknął głęboko, co utrudniło naukowcom pobranie wartościowych próbek materii organicznej. W przeciwieństwie do grobowca Pakala Wielkiego brakowało dekoracji i jakichkolwiek inskrypcji, które mogłyby pomóc stwierdzić jej tożsamość. Czerwona Królowa…

W drogę w zaświaty przystrojona w sporą kolekcję jadeitu, pereł, kościanych igieł i muszli. Na jej twarzy spoczywała niegdyś maska składająca się aż z 1140 elementów. Wyprawki tej dopełniały fragmenty jadeitowych naszyjników, kolczyków, bransolet oraz jadeitowy diadem. Znaleziono też prostokątne kawałki malachitu, które prawdopodobnie stanowiły kawałki maski, cztery obsydianowe ostrza, trzy wapienne siekierki wotywne – być może ozdoby pasa, podobnie jak w przypadku Pakala Wielkiego. W północno-wschodnim rogu sarkofagu, na lewo od głowy Czerwonej Królowej, położono wapienną figurkę, umieszczoną w muszli przedstawiciela rodzaju Spondylus. Kolejna maska z zielonych kamieni spoczywała przy lewej ręce Królowej.

Kim zatem była tajemnicza Czerwona Królowa z Palenque?

W celu rozwiązania zagadki Vera Tiesler, którą znamy już z badań szczątków władcy z grobowca, znajdującego się pod podłogą komnaty 6 Pałac Lundella w Calakmul (Campeche, Meksyk – artykuł: Calakmul – tajemnicza krypta w Pałacu Lundella), oraz jej współpracownik Andrea Cucina sięgnęli po metody kojarzące się bardziej ze współczesną kryminalistyką niż z archeologią. Jedyne, co było wiadomo, to że szczątki kobiety, zwanej Czerwoną Królową, oraz Pakala złożono mniej więcej w tym samym okresie. Ich umiejscowienie w piramidach zbudowanych tuż obok siebie pozwalało również wnioskować, że tajemnicza arystokratka musiała być ważną osobą w życiu władcy, zwanego Pakalem Wielkim.

Doczesne szczątki Czerwonej Królowej przebadane zostały w ramach programu Red Queen Archaeological Project, Palenque, prowadzonego przez Arturo Romano Pacheco w latach 1997–2002 w Laboratorium Antropologii Claustro de Sor Juana w mieście Meksyk. Badania te pozwoliły stwierdzić, że Królowa cierpiała na zaawansowaną osteopenię: jedno ze wczesnych stadiów osteoporozy. Mogła mieć jakieś 50–60 lat w chwili śmierci.

Czaszka Czerwonej Królowej jest wyraźnie zdeformowana, a to  musiało spowodować wysunięcie gałek ocznych i prognatyzm. Czaszkę deformowano w dzieciństwie za pomocą dwóch deszczułek – technika bardzo popularna wśród większości populacji Palenque – z dodatkowym użyciem opasek, które nie pozwalały na zbyt szerokie rozrastanie się czaszki. Zakładano podkładkę, aby ścisnąć czoło, i doprowadzić do lekko wklęsłego strzałkowego zarysu cofniętej kości czołowej.

Metoda rekonstrukcji twarzoczaszki sięga korzeniami ostatnich dekad XIX stulecia, kiedy pozwoliła na rozpoznanie szczątków Johanna Sebastiana Bacha, Friedricha Schillera, Immanuela Kanta, Josepha Haydna i Olivera Cromwella. Warto dodać, że przy artystycznej rekonstrukcji twarzy Czerwonej Królowej wspierano się cechami fenotypowymi dzisiejszych Lakandonek.

Wysokie płaskie brwi, wydatny skośny nos z wypukłym grzbietem i podniesioną nasadą, wystający w dół. Wysoki lekko cofnięty podbródek, z wyraźną bruzdą wargowo-bródkową połączoną z silnie zarysowanym prognatyzmem. Musiała mieć wyrazisty, kościsty i mocno zaakcentowany profil. Rekonstrukcję twarzy porównano następnie z odtworzoną maską, wykonaną z kawałków obsydianu i malachitu, która została pośmiertnie założona na twarz arystokratki. Pozwoliło to stwierdzić, że malachitowa maska z dużym prawdopodobieństwem przedstawia zmarłą.

Nadeszła pora na dopasowanie twarzy Czerwonej Królowej do postaci znanych z reliefów, licznie spotykanych w Palenque. Potencjalnymi kandydatkami na Czerwoną Królową okazały się: Ix S’ak’ K’uk’ – matka Pakala Wielkiego, pani Ix Kinuw, wyobrażona na tak zwanym Panelu Niewolników oraz Ix Tz’akb’u Ajaw (Ahpo Hel) – pierwsza żona Pakala. O wyborze zadecydował wyraźny prognatyzm policzkowy, cofnięty podbródek i profil żuchwy tej ostatniej. Jej duży nos jest przedstawiany na reliefach z lekko wypukłym grzbietem oraz skośną podstawą. Wszystkie te cechy były obecne również w rekonstrukcji twarzy Czerwonej Królowej.

Ix Tz’akb’u Ajaw – odrodzenie po klęsce

Ix Tz’akb’u Ajaw (Ahpo Hel) była matką trzech synów Pakala Wielkiego. Dwóch spośród nich: K’inich Kan B’alam II (urodzony w 635 roku n.e.) i K’inich K’an Joy Chitam II (urodzony w 644 roku n.e.) zasiadało później na królewskim tronie Palenque. Ix Tz’akb’u Ajaw przybyła spoza Palenque, z Toktahn. Pakala poślubiła w 626 roku n.e. Zmarła w 672 roku n.e., a jej pochówek został najprawdopodobniej zlecony przez męża, który odszedł dopiero w 683 roku n.e.

Satay k’uhul ixik, satay ajaw… (zgubiony jest władca, zgubiona boska władczyni) – K’inich Janaab’ Pakal I wstąpił na tron w wieku 12 lat w roku 615 n.e.: zaledwie cztery lata po drugiej wielkiej klęsce, jakiej królestwo B’aakal ze stolicą w Lakam Ha (obecne Palenque) zaznało z rąk złowrogiej dynastii Węża (Kaanul) z odległych Dzibanche (369 km) czy Calakmul (247 km), a trzy po straceniu królewskiej rodziny. Jego matka Ix S’ak’ K’uk’ była być może jedynym nośnikiem genów dawnej dynastii B’aakal, który przetrwał upadek, choć na podstawie niektórych późniejszych inskrypcji w Palenque wnioskuje się o przerwaniu linii. Wraz z Czerwoną Królową – Ix Tz’akb’u Ajaw – Pakal Wielki odbudował dynastię i miasto, a ich państwo osiągnęło szczyt potęgi.

Bibliografia:

González Cruz A. (2000) The Red Queen. Mesoweb

Gonzalez Cruz A. (2011) La Reina Roja: una tumba real, INAH

Martin S., Grube, N. (2008) Chronicle of Maya Kings and Queens: Deciphering the Dynasties of the Ancient Maya. Revised Edition, Thames & Hudson.

Martin S. (2020) Ancient Maya Politics: A Political Anthropology of the Classic Period 150-900 CE, Cambridge University Press.

Tiesler V., Cucina A., Romano Pacheco A. (2002) Vida y muerte del personaje hallado en el templo XIIIsub, Palenque: I Culto funerario y sacrificio humano. „Mexicon” 24, 75–78.

Tiesler V., Cucina A., Streeter M., Romano Pacheco A. (2003) Identity and Living Conditions of the ‘Red Queen’, a Bioarchaeological Study of the Sarcophagus Tomb of Temple XIII, Palenque Mexico. „American Journal of Physical Anthropology ”120 (Suppl), 36.

Tiesler V., Cucina A., Romano Pacheco A. (2004) Who Was the Red Queen? Identity of the Female Maya Dignitary from the Sarcophagus Tomb of Temple XIII, Palenque, Mexico. „HOMO—Journal of Comparative Human Biology” 55 , 65–76.

 

Artykuł ten można bezpłatnie przedrukować, z częścią zdjęć, z podaniem źródła

 

Autor: Przemysław Adrian Trześniowski – z wykształcenia informatyk, majanista, nurek jaskiniowy i instruktor nurkowania technicznego IANTD, jedyny w Polsce jaskiniowy archeolog podwodny. Po kilkunastu latach spędzonych na zarządzaniu wdrożeniami informatycznymi w branży telekomunikacyjnej poświęcił życie eksploracjom i archeologii. Zafascynowany Mezoameryką oraz archeologią Majów, jako niezależny badacz współpracujący z kilkoma ośrodkami naukowymi, uczestniczy w projektach archeologicznych w Meksyku, Gwatemali i Salwadorze, w przeszłości również w Polsce i w Peru (wysokogórska archeologia podwodna: [1], [2] i [3]). Na stałe rezydent Meksyku.

Więcej postów tego autora

Redakcja: A.B.

Korekta: A.J.