Lamy w dżungli? Czyli co wiemy o hodowli wielbłądowatych na wschodnich stokach Andów

Lamy (Lama glama) i alpaki (Vicugna pacos) jako jedyne duże udomowione endemiczne ssaki w peruwiańskich Andach miały ogromne znaczenie dla wszystkich prekolumbijskich kultur andyjskich. Ich hodowla zapewniała potrzebne surowce mięso, runo do produkcji tkanin, kości do wytwarzania narzędzi i ozdób, oraz odchody wykorzystywane jako opał i nawóz. Lamy były także zwierzętami jucznymi i przemierzały Andy w karawanach handlowych. Lamy i alpaki zajmowały również znaczące miejsce w ikonografii prekolumbijskiej – ich wizerunki utrwalano na ceramice, tkaninach czy na skałach w postaci petroglifów i rytów.

Na nieszczęście zooarcheologów (czyli badaczy relacji między ludźmi a zwierzętami w przeszłości) południowoamerykańskie wielbłądowate są ze sobą genetycznie blisko spokrewnione, co utrudnia ich identyfikację gatunkową na podstawie kości zwierzęcych wydobytych podczas prac archeologicznych. Z tego powodu w zooarcheologii andyjskiej konwencjonalnie określa się je wspólnym mianem „wielbłądowatych”.

Zasięg występowania wielbłądowatych w przeszłości i dziś  

Współczesny zasięg występowania wielbłądowatych w Peru jest ograniczony do wysokogórskich łąk położonych w najwyższych piętrach roślinnych w południowych pasmach Andów. Do niedawna uważano, że te terytorialne ograniczenia są kontynuacją prekolumbijskich praktyk hodowlanych. Jeżeli więc archeolodzy znaleźli kości wielbłądowatych na wybrzeżu Pacyfiku, to uznawano, że trafiły tam jako przetworzone produkty, a nie żywy inwentarz. Jednakże w ostatnich dwóch dekadach wzmożone analizy izotopowe kości wielbłądowatych z wielu stanowisk w różnych rejonach Peru – w tym z badanego przez Polaków Castillo de Huarmey – wykazały, że wielbłądowate hodowano lokalnie we wszystkich ekozonach zachodnich stoków Andów. Bardziej problematyczne jest jednak odtwarzanie historii chowu wielbłądowatych na wschodnich stokach: w neotropikalnych strefach pięter górskich, porośniętych amazońską dżunglą. Czy badania archeologiczne potwierdzają obecność wielbłądowatych w dżungli? Czy lamy przemierzały Andy nie tylko wzdłuż, ale i wszerz?

Większość badań archeologicznych na wschodnich stokach Andów obejmuje skrajne krańce Peru: pogranicze współczesnych departamentów Cajamarca i Amazonas przy granicy z Ekwadorem oraz dalekie południe – region Cuzco. W obu rejonach badania archeologiczne prowadzi się głównie w piętrze roślinnym zwanym montaña lub selva alta, pokrytym subtropikalnymi lasami rozciągającymi się na wysokościach od około 300 do 3300 m n.p.m. W północnym Peru hodowla wielbłądowatych już w Okresie Formatywnym (około 900–200 p.n.e.) została potwierdzona badaniami izotopowymi na stanowisku Pacopampa, zlokalizowanym na wysokości 2500 m n.p.m. W Huayurco, położonym na wysokości tylko 450 m n.p.m., pod podłogą budynku znaleziono podobnie datowaną ofiarę z młodego wielbłądowatego. Hodowla wielbłądowatych musiała być już rozwinięta w Późnym Okresie Przejściowym (około 1100–1476 n.e.) i Horyzoncie Późnym (1476–1532 n.e.), bo w położonej bardziej na wschód fortecy kultury Chachapoya: Kuelap kości wielbłądowatych stanowiły większość przebadanych szczątków zwierzęcych. W selva alta w departamencie Amazonas zlokalizowano również serie malowideł naskalnych ukazujących wielbłądowate zamknięte w okręgach interpretowanych jako zagrody lub idące jedno za drugim – niczym w karawanie.

Na południu, w rejonie Cuzco, kiepsko zachowane kości wielbłądowatych przetrwały w Espíritu Pampa: enklawie położonej na wysokości około 1400 m n.p.m. związanej z kulturą Wari z Horyzontu Środkowego (około 600–1100 n.e.). Na stanowisku Qochapata, położonym w dolinie rzeki Amaybamba, na wysokości około 2250 m n.p.m., zlokalizowano zarówno fragmenty drogi wystarczająco szerokiej do przejścia karawany, jak i wiele kamiennych zagród dla wielbłądowatych. Są one datowane na Horyzont Późny. Możliwe, że inkaska droga pokrywała się z wcześniejszą infrastrukturą wybudowaną w czasach Wari.

Werdykt: lamy jako zamiejscowi bywalcy wschodnich stoków Andów 

Dotychczasowe badania pokazują więc, że wielbłądowate (prawdopodobnie większe, bardziej odporne lamy) na pewno bywały w wysokich, przejściowych partiach amazońskiej dżungli.  Wykorzystywane jako zwierzęta juczne, ułatwiające transandyjski transport amazońskich dóbr luksusowych, takich jak liście koki czy pióra papug. Kontakty handlowe prawdopodobnie istniały od okresu formatywnego, w Horyzoncie Środkowym zostały zintensyfikowane i przetrwały do niedawnej przeszłości. Przykładem potwierdzającym istnienie tej trwałej tradycji jest opowieść archeologa Charlesa M. Hastinga, który podczas prac terenowych w subtropikalnej dolinie rzeki Urubamba w 1980 roku spotykał objuczoną karawanę lam.

Dodatkowo duże ilości kości zwierzęcych znalezionych na stanowiskach takich jak Pacopampa lub Kuélap sugerują, że prowadzono niewielkie hodowle wielbłądowatych na lokalny użytek. Obecny stan wiedzy nie pozwala jednak wykazać, jak powszechne było występowanie wielbłądowatych w najniższym wschodnioandyjskim piętrze klimatycznym zwanym selva baja. Możliwe, że próby hodowli skończyły się fiaskiem ze względu na klimat niekorzystny dla tych zwierząt. Ta sama amazońska wilgotność mogła też przyspieszyć tempo rozkładu szczątków zwierzęcych. Jednak kości ssaków dość dobrze zachowują się w lasach tropikalnych Mezoameryki. Najprawdopodobniej więc brak dowodów na obecność wielbłądowatych w dżungli, wynika ze strategii wykopaliskowych i preferowania prowadzenia prac na stanowiskach górskich. Zmiana taktyki i rozpoczęcie intensywniejszych prac w wilgotnych rejonach mogłyby odpowiedzieć na tytułowe pytanie już w niedalekiej przyszłości.

 

Artykuł ten można bezpłatnie przedrukować, ze zdjęciami, z podaniem źródła

 

Autorka:

Weronika Tomczyk – doktorantka na Wydziale Antropologii na Uniwersytecie Stanforda w Stanach Zjednoczonych, specjalizująca się w zooarcheologii, badaniach izotopowych i archeologii prekolumbijskiej. Obecnie przygotowuje rozprawę doktorską na temat wpływu zwierząt na ekspansję imperium Wari w dzisiejszym północnym Peru.

Google scholar

ORCID

 

Bibliografia:

Bauer B.S., Santa Cruz, J.F. (2020) The Wari Enclave of Espíritu Pampa. Los Angeles: Cotsen Institute of Archaeology Press at UCLA.

Clasby R. (2021) Continuity and Interaction along the Eastern Edge of the Andes during the Central Andean Early Intermediate Period, (w:) Clasby R., Nesbitt J. (red.) The Archaeology of the Upper Amazon: Complexity and Interaction in the Andean Tropical Forest, Gainesville: University Press of Florida, 148–167

Hastings C.M. (2021) Herders in the Jungle: Beyond the Junin Plateau of Central Peru, (w:) Clasby R., Nesbitt J. (red.), The Archaeology of the Upper Amazon: Complexity and Interaction in the Andean Tropical Forest, Gainesville: University Press of Florida, 198–207

Núñez Q.O. (2012) Arte rupestre en la cuenca del Marañón, regiones de Amazonas y Cajamarca, Perú, „Investigaciones sociales” 16 (28), 397–402.

Quintana A.V. (2022) Manifestaciones rupestres de estilo Inca en Amazonas: La huella de un Imperio plasmada sobre rocas, „Arqueológicas” 31, 265–299.

Takigami M., Uzawa K., Seki Y., Chocano D.M., Yoneda, M. (2020) Isotopic Evidence for Camelid Husbandry during the Formative Period at the Pacopampa Site, Peru, „Environmental Archaeology” 25 (3), 262–278.

Tomczyk W., Giersz M., Sołtysiak A., Kamenov G., Krigbaum, J. (2019) Patterns of Camelid Management in Wari Empire Reconstructed Using Multiple Stable Isotope Analysis: Evidence from Castillo de Huarmey, Northern Coast of Peru, „Archaeological and Anthropological Sciences” 11, 1307–1324.

Toyne J.M., Michell S., Denierio M., Vargas, L.A.N. (2020) Examining Pre-Hispanic Human and Animal Isotopic Variation at Kuelap in the Eastern Montane of Peru, „Quaternary International” 548, 57–70.

Wilkinson D. (2018) The Influence of Amazonia on State Formation in the Ancient Andes, „Antiquity” 92 (365), 1362–1376.

Wilkinson D. (2019) Infrastructure and Inequality: an Archaeology of the Inka Road through the Amaybamba Cloud Forests. „Journal of Social Archaeology” 19 (1), 27–46.

 

Redakcja: A.B.

Korekta językowa: A.J.

Okładka: Naczynie ceramiczne kultury Recuay przedstawiające człowieka z wielbłądowatym, kolekcja The Metropolitan Museum of Art, Domena Publiczna, ed. KK

Tekst powstał w ramach dofinansowania projektu „Popularyzacja badań Katedry Archeologii Ameryk na Wydziale Archeologii” z programu Inicjatywa Doskonałości – Uczelnia Badawcza.