Jak oni mieszkali? Z wizytą w domu u mieszkańców egipskiego pogranicza w Tell el-Retaba

Pierwsze skojarzenie, które mamy myśląc o starożytnym Egipcie, to monumentalne budowle – czy to grobowce, czy świątynie. Chcąc nie chcąc, swoje wyobrażenie o starożytności w czasach faraonów opieramy więc na perspektywie pozostawionej przez przedstawicieli elit. Tymczasem archeologia osadnicza daje nam wgląd także w życie innych warstw społecznych, otwierając przed nami możliwości poznania rzeczywistości należącej do prostych mieszkańców. W niniejszym artykule przenosimy się zatem do Tell el-Retaba pierwszej połowy I tysiąclecia p.n.e. – osady leżącej na egipskim pograniczu – po to, by zobaczyć na własne oczy, jak żyli jej mieszkańcy.

Życie w wadi

Tell el-Retaba położona jest w Wadi Tumillat – praodnodze Nilu, która uformowała zielony korytarz pomiędzy Deltą a Półwyspem Synaj. Sprawiało to, że Wadi Tumillat w naturalny sposób stała się łącznikiem zarówno w celach handlowych, jak i wojskowych. Tell el-Retaba, leżące w centrum wadi, swoimi początkami sięga  Drugiego Okresu Przejściowego, kiedy to rozwija się tu osada zamieszkała przez przybyszy ze wschodu – Hyksosów. Z czasem pojawiają się tu Egipcjanie, którzy koegzystują z dotychczasowymi mieszkańcami. W okresie panowania Ramzesa II i Ramzesa III powstają tutaj – kolejno – dwie twierdze, mające bronić wschodniej granicy. Na ich ruinach, w I połowie I tysiąclecia p.n.e., rozwija się natomiast osada, której mieszkańcy wiodą spokojne życie, trochę na uboczu gwałtownych przemian politycznych Trzeciego Okresu Przejściowego. I to w otoczeniu dość nietypowym, bo wykraczającym poza sam Nil. 

„Wadi” to bowiem po arabsku termin określający dolinę na obszarach pustynnych, która w czasie pory deszczowej mogła wypełnić się wodą. Krajobraz Wadi Tumillat wzbogacały zatem czasowe jeziora, często tworząc jednocześnie tereny podmokłe. Mimo to, był on jednak mocno uzależniony od wylewów Nilu, co sprawiało, że okresy suche przeplatały się tutaj z bardziej mokrymi.

Dzisiejsze Wadi Tumillat to teren silnie uprzemysłowiony i gęsto pokryty polami uprawnymi. Jednak jeszcze trochę ponad sto lat temu krajobraz ten wyglądał zupełnie inaczej. Na początku XX wieku badania w Tell el-Retaba prowadził Sir William Flinders Petrie (1853–1942), którego  żona Hilda opisała Wadi Tumillat jako teren słabo zasiedlony, ale zielony, z widocznymi piaskowymi wydmami. 

Trudno jest stwierdzić, czy w starożytności wyglądało ono podobnie. Współczesne badania geologiczne wskazują jednak na to, że teren wokół Tell el-Retaba faktycznie był okresowo zalewany, w wyniku czego powstawały tymczasowe jeziora. Samo stanowisko znajdowało się na wyniesieniu, co sprawiało, że w tym czasie mogło zamieniać się nawet w wyspę. Ten krajobraz wydaje się być zatem zupełnie inny niż w dolinie Nilu. Co więcej, wszystko wskazuje na to, że wydajność tych terenów była bardzo zmienna, zależna od wylewów, i dopiero możliwości dzisiejszego rolnictwa są w stanie w pełni wykorzystać potencjał gospodarczy Wadi Tumillat.

Proste domy, ale złożony kontekst archeologiczny

Osada w Tell el-Retaba jest przedmiotem badań Polsko-Słowackiej Misji Archeologicznej, prowadzonej pod kierownictwem dr hab. Sławomira Rzepki z Wydziału Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego. Przez lata udało się tutaj odsłonić całkiem spory fragment stanowiska, jednak wciąż jest to tylko jego ułamek. Polska misja działa na dwóch obszarach, 9 i 10, gdzie dotychczas odsłonięto przede wszystkim budynki mieszkalne oraz gospodarcze. Zbudowane z cegły mułowej suszonej na słońcu, prezentują dość prostą, zapewne w większości parterową zabudowę. Jednakże jako kompletny kontekst archeologiczny stanowią prawdziwe wyzwanie interpretacyjne.

Charakterystyczną cechą architektury mułowej jest bowiem jej zmienność,  wynikająca z przystosowywania przestrzeni mieszkalnej do bieżących potrzeb mieszkańców. Nie dziwią więc liczne przebudowy i zmiany, które pojawiają się w trakcie użytkowania budynków. Zmiany te w znaczący sposób wpływają jednak na możliwości interpretacji zabytków ruchomych znajdowanych w ich wnętrzach. Jak bowiem rozpoznać, czy dany obiekt był używany, przechowywany, czy też porzucony w danym miejscu? Okazuje się, że właściwe rozpoznanie funkcji narzędzia to dopiero połowa sukcesu. Chcąc bowiem połączyć tę funkcję z funkcją samego pomieszczenia, należy najpierw zrozumieć procesy, które sprawiły, że obiekt znalazł się w konkretnym kontekście archeologicznym – np. w warstwie podłogi, zawaliska czy śmietniska. To sprawia, że proces interpretacyjny jest bardziej złożony niż proste stwierdzenie, że miejsce znalezienia równa się miejscu użytkowania.

Co zatem znajduje się w domach i co może świadczyć o odbywającej się tam aktywności? Przede wszystkim są to narzędzia używane podczas codziennych czynności – zarówno związanych z pozyskiwaniem czy przygotowywaniem pożywienia, jak i rzemiosłem: tkactwem, plecionkarstwem, produkcją naczyń ceramicznych, przedmiotów metalowych i innych. Wszystkie one mogły być wykonane z różnych materiałów – kamienia, metalu, kości czy ceramiki. Inną kategorią wskaźników aktywności są również surowce i odpadki poprodukcyjne, a także instalacje takie jak piece, ławy czy paleniska. Każdy z tych typów obiektów może być uznany za wskaźnik aktywności i być identyfikowany pojedynczo lub w zespole, i służyć za dowód wykonywania określonej czynności.

Podsumowując, interpretacja i identyfikacja aktywności, które odbywały się w domach, jest zadaniem złożonym. Wymaga analizy funkcjonalnej zarówno samych obiektów, jak i kontekstu ich znalezienia. Nastręcza to zatem wielu problemów, przede wszystkim związanych z oceną procesów, które doprowadziły do umiejscowienia danego obiektu w konkretnym miejscu.

Praca w domu

Domy w osadzie z Trzeciego Okresu Przejściowego składały się z 3 do 5 pomieszczeń i – jak już wspomniano – zapewne były konstrukcjami parterowymi, choć nie można wykluczyć, że posiadały funkcjonalne dachy. Interesująco sprawa się ma w kwestiach identyfikacji przestrzeni magazynowych. W jednej z badanych części stanowiska, tak zwanym Obszarze 9, odkryte domy rzadko były wyposażone w większe konstrukcje magazynowe takie jak silosy. Wydaje się, że zboże przechowywano tam jedynie w niewielkich ilościach, przeznaczonych do szybkiego zużycia. Inaczej sytuacja wygląda w tzw. Obszarze 10, gdzie  zidentyfikowano liczne pozostałości po takich właśnie silosach, których obecność może sugerować, że część ta wchodziła w skład większej posiadłości należącej na przykład do przedstawiciela wyższych warstw społecznych. Co więcej, znaczne rozmiary owych przestrzeni magazynowych wskazują, że zgromadzone tam zboże mogło być przeznaczone do redystrybucji wśród mieszkańców ekonomicznie zależnych od właściciela tych pomieszczeń, którego nazywamy patronem.

Kolejnych ciekawych informacji odnośnie tego, jak wyglądały czy użytkowane były domostwa w Tell el-Retaba dostarczają analizy odkrytego w nich wyposażenia. Wskazuje ono bowiem, że przestrzenie ich były wyraźnie wielofunkcyjne i służyły zarówno codziennym czynnościom – takim jak rozcieranie zboża na chleb, gotowanie, spanie – jak i działalności rzemieślniczej. Brak oddzielnych powierzchni warsztatowych może wskazywać na to, że rzemiosło odbywało się na małą skalę i raczej ograniczało się do zaspokajania potrzeb domowników bądź lokalnej społeczności.

Co właściwie produkowano w tych domach? Materiał archeologiczny wskazuje zarówno na produkcję tkacką, jak i aktywności związane z plecionkarstwem czy wytwarzaniem sieci rybackich. Wydaje się, że wytwarzano również drobne przedmioty metalowe, kamienne, kościane i drewniane. Jednak brak instalacji związanych z tymi aktywnościami sprawia, że trudno jednoznacznie wskazać, w którym miejscu domu były one wykonywane. Możliwe jest jedynie ogólne stwierdzenie, że dana aktywność odbywała się na danym obszarze i w danej fazie, bez możliwości przeprowadzenia dokładniejszej analizy przestrzennej.

Nie sposób wyróżnić charakterystycznych cech układów przestrzennych domów. Wydaje się, że elementami odróżniającymi budynki mieszkalne od innych są obecność ławy (z arabskiego mastaba), pojemników mułowych (biny) czy małych palenisk.

Poza domem

Życie mieszkańców Tell el-Retaba nie skupiało się tylko na pracy w domu. Liczne przedmioty związane z rybołówstwem, znajdowane w domach, jednoznacznie wskazują, jak ważny był to element codziennej aktywności. Badania geologiczne wykazały ponadto, że wokół stanowiska czasowo tworzyły się jeziora, które zapewne stanowiły główne źródło ryb. Wiemy również, że mieszkańcy w pewnym stopniu polowali – o czym świadczą znajdowane na stanowisku kości gazeli.

W pobliżu domów znaleziono również pozostałości dwóch budynków, które interpretowane są jako gospodarcze. Miały one służyć do trzymania zwierząt, jednak jednoznaczna identyfikacja tego, jakie zwierzęta tam trzymano, nie jest niestety możliwa. Sądząc po rozmiarach i analogiach z innych stanowisk, przypuszcza się, że w większym z nich trzymano krowy,  mniejszy natomiast mógł służyć do trzymania kóz lub owiec. Trudno powiązać te budynki z konkretnymi domami mieszkalnymi, co może oznaczać, że opieka nad zwierzętami była wspólnym obowiązkiem mieszkańców.

Czy można jednak stwierdzić, że głównym zajęciem mieszkańców Tell el-Retaby  była opieka nad zwierzętami? Jest to jak najbardziej możliwe, szczególnie że rolnictwo wydaje się nie być dominującą formą działalności w tej społeczności. Można tak wnioskować z dwóch powodów: 1) stosunkowo niewielkiej liczby zabytków związanych z uprawą roli oraz 2) uwarunkowań środowiskowych Wadi.

Podsumowanie

Mieszkańcy Tell el-Retaba w Trzecim Okresie Przejściowym wiedli proste życie, z dala od niepokojów politycznych swojej epoki. Skupiali się zapewne na hodowli zwierząt i codziennych obowiązkach prowadzonych w zaciszu własnych domów. Można przypuszczać, że byli ekonomicznie zależni od patrona, który mógł być również odpowiedzialny za dystrybucję zboża wśród mieszkańców.

Dzięki badaniom w Tell el-Retaba możemy przyjrzeć się codziennemu życiu ludzi zamieszkujących niewielką osadę na obrzeżach starożytnego Egiptu – z dala od pałaców, świątyń i politycznych zawirowań. To rzadka okazja, by zobaczyć, jak funkcjonowała zwyczajna społeczność na egipskiej prowincji.

 

Artykuł ten można bezpłatnie przedrukować  ze zdjęciami, z podaniem źródła

Na podstawie 

Jarmużek, Łukasz. 2013. ‘A stable of the Third Intermediate Period at Tell el-Retaba’. The Journal of Egyptian Archaeology 99(1): 281–89. https://doi.org/10.1177/030751331309900117.

Jarmużek, Łukasz, Agnieszka Ryś, Anna Wodzińska, Piotr Sójka, and Sławomir Rzepka. 2023. ‘Living on the ruins of a New Kingdom fortress. Results of the Polish-Slovak Archaeological Mission at Tell el-Retaba, Season 2021’. Ägypten und Levante 32:95–125. https://doi.org/10.1553/AEundL32s95.

Jarmużek, Łukasz, Agnieszka Ryś-Jarmużek, Anna Wodzińska, Anna Gręzak, Claire Malleson, and Sławomir Rzepka. 2024. ‘After the fall of the Egyptian Empire: Review of the Third Intermediate Period settlement at Tell el-Retaba’. Antiquity 98 (398): e11. https://doi.org/10.15184/aqy.2024.22.

Jarmużek, Łukasz, Sławomir Rzepka, and Agnieszka Ryś. 2019. ‘Tell el-Retaba 2017. Third Intermediate Period settlement’. Ägypten und Levante 29:53–78. https://doi.org/10.1553/AEundL29s53.

———. 2020. ‘Tell el-Retaba in the 1st Millennium BC. Results of the Polish-Slovak Archaeological Mission, season

Autor 

Agnieszka Ryś-Jarmużek – jest archeologiem specjalizującym się w archeologii osadniczej w dolinie Nilu pracującym na Wydziale Archeologii na Uniwersytecie Warszawskim. Od 2012 jest członkiem Polsko-Słowackiej Misji Archeologicznej w Tell el-Retaba. 

ORCID: https://orcid.org/0000-0001-8923-8856 

Academia: https://uw.academia.edu/AgnieszkaRy%C5%9B

ReaserchGate: https://www.researchgate.net/profile/Agnieszka-Rys-Jarmuzek?ev=hdr_xprf

Redakcja : A.C

Okładka: Model obory dla krów, grobowiec Meketre, Średnie Państwo, MET 20.3.9 Domena publiczna, ed. K.K.

Tekst powstał w ramach dofinansowania projektu „Kampania promująca badania Wydziału Archeologii UW w Dolinie Nilu” z programu Inicjatywa Doskonałości – Uczelnia Badawcza.