Jadeit – kamień, który łączy światy

Jadeit był jednym z najcenniejszych surowców przedhiszpańskiej Mezoameryki – symbolem życia i boskości, a zarazem wyznacznika prestiżu jego właścicieli. Wykorzystywano go zarówno do wyrobu ozdób, jak i przedmiotów o charakterze rytualnym, które nierzadko składano jako dary grobowe. Badania prowadzone przez polskich archeologów w San Isidro w Salwadorze ujawniły 37 wyrobów z zielonego kamienia, w tym unikatowe zawieszki typu dios hacha. Odkrycia te pokazują, że San Isidro było ważnym punktem w sieci dalekosiężnych kontaktów handlowych i ideologicznych, łączących Mezoamerykę z Dolną Ameryką Środkową.

Czym jest jadeit?

Nazwa jadeitu sięga czasów hiszpańskiej kolonizacji. Nadali mu ją konkwistadorzy, przypisując mu rzekome właściwości lecznicze, nazwali go piedra de ijada – „kamień lędźwiowy”. Z czasem określenie skróciło się do formy jade, a następnie jadeit.

Geologicznie jest to minerał z grupy piroksenów, cechujący się dużą twardością (6,5–7 w skali Mohsa) i bogatą paletą barw – od głębokiej zieleni, przez błękity i biel, aż po rzadkie odcienie lawendowe. Na świecie znanych jest zaledwie kilka wychodni jadeitu. W kontekście Mezoameryki najważniejsza znajduje się w dolinie rzeki Motagua w Gwatemali, w strefie styku płyt tektonicznych karaibskiej i północnoamerykańskiej, gdzie procesy geologiczne wyniosły minerał ku powierzchni.

Trzeba jednak pamiętać, że liczne artefakty znajdowane w regionie powstały z innych zielonych kamieni – serpentynu, kwarcytu, albitu czy agatu. Dla dawnych mieszkańców Ameryki ważniejsza była barwa i symbolika niż rzeczywisty skład mineralogiczny.

Magiczny kamień w kulturach Mezoameryki

Najstarsze wyroby z jadeitu odkryto dotychczas na stanowisku Paso de la Amada i datowane są na około 1600 roku p.n.e. Stanowisko to, położone na wybrzeżu meksykańskiego stanu Chiapas jest jednym z najwcześniejszych ośrodków miejskich Mezoameryki. Odkrycie jadeitu na tym stanowisku oraz innych datowanych na okres preklasyczny wskazuje, że już wtedy  zielony kamień nabierał coraz większego znaczenia religijnego i politycznego.

Olmekowie jako pierwsi osiągnęli mistrzostwo w obróbce twardego kamienia. Do najsłynniejszych przykładów należą Kunz Axe czy rzeźba Señor de las Limas – dowody nie tylko biegłości technicznej, lecz także bogatego imaginarium symbolicznego, którego byli twórcami.

Majowie, spadkobiercy tradycji olmeckiej, nadali jadeitowi nowe znaczenia. Zielona barwa kamienia symbolizowała młodą kukurydzę, a więc odrodzenie, płodność i oddech życia. W świętej księdze Popol Vuh jadeit ukazany jest wręcz jako kosmiczna oś – axis mundi, łącząca świat ludzi i bogów. Z kamienia tego tworzono zarówno przedmioty rytualne, jak i ozdoby zarezerwowane dla elit.

Jadeit nie był wyłącznie nośnikiem treści symbolicznych – mieszkańcy Mezoameryki doskonale zdawali sobie sprawę także z jego materialnej wartości. Świadczą o tym liczne znaleziska półproduktów i siekierek, które stanowiły najbardziej uniwersalną i praktyczną formę obiegu tego surowca. Takie przedmioty mogły funkcjonować zarówno jako narzędzia czy dobra prestiżowe, jak i swoisty „standard wymiany”, łatwy do transportu i przekształcenia w wyrób ostateczny. Obserwując ich rozprzestrzenienie, badacze zyskują dziś wgląd w mechanizmy gospodarcze regionu i w sposoby, w jakie elity kontrolowały przepływ dóbr luksusowych.

San Isidro – zielone skarby z rubieży Mezoameryki

Od 2018 roku na stanowisku San Isidro w zachodnim Salwadorze działa międzynarodowy zespół badawczy PASI (Proyecto Arqueológico San Isidro), kierowany przez doktora  Jana Szymańskiego z Wydziału Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego. Miejsce to, położone u stóp wulkanu Santa Ana, leżało na południowo-wschodniej granicy Mezoameryki – obszarze, gdzie stykały się różne tradycje kulturowe.

Archeolodzy odkryli tam do tej pory 37 wyrobów z zielonego kamienia. Większość to paciorki, część stanowią ozdoby uszu (orejeras), a niektóre obiekty wyróżniają się wyjątkową ikonografią. Wśród nich znalazła się miniaturowa maska czaszki małpy, prawdopodobnie inspirowana sztuką olmecką, oraz zawieszki typu dios hacha („bóg siekiera”), które wiążą San Isidro z szerokimi sieciami wymiany w całej Mezoameryce. 

Analizy stylistyczne i ikonograficzne pozwalają zestawiać te przedmioty z podobnymi znaleziskami z innych części Mezoameryki i Dolnej Ameryki Środkowej. Umożliwia to uchwycenie śladów kontaktów między odległymi ośrodkami oraz wskazanie potencjalnych kierunków przepływu idei i inspiracji artystycznych.

Dios hacha – uniwersalny symbol w zielonym kamieniu

Motyw dios hacha występuje na siekierkach z zielonego kamienia i najczęściej przybiera formy zoomorficzne, zwłaszcza ptasie. Najstarsze przykłady pochodzą z Kostaryki, zwłaszcza z zatoki Nicoya, gdzie pełniły funkcję darów grobowych. Z czasem podobne znaleziska pojawiły się w Mezoameryce i na Karaibach – między innymi w Takalik Abaj w Gwatemali, Playa de los Muertos w Hondurasie czy Chaksinkin w Meksyku.

Ich powtarzalna forma i występowanie w tak odległych regionach skłoniły badaczy do interpretowania motywu jako uniwersalnego symbolu ponadregionalnego, zrozumiałego – być może wyłącznie dla elit – zarówno w Mezoameryce, jak i w Dolnej Ameryce Środkowej.

Rozprzestrzenienie motywu dios hacha wskazuje na istnienie rozwiniętych, dalekosiężnych sieci wymiany. Najczęściej wyróżnia się dwa główne szlaki: północny i południowy. San Isidro leżało właśnie na trasie południowej, łączącej wybrzeże Pacyfiku z gęsto zaludnioną doliną Zapotitán i dalej z dużymi ośrodkami Majów, takimi jak Takalik Abaj czy Kaminaljuyú. Wszystko wskazuje na to, że salwadorska miejscowość była ważnym punktem pośredniczącym w obiegu luksusowych dóbr, w tym jadeitu.

Kamień, który łączył światy

Historia jadeitu w Mezoameryce  to w istocie opowieść o kontaktach i wymianie – nie tylko dóbr luksusowych, lecz także idei i symboli. Od Olmeków po Majów, od Kostaryki po Gwatemalę i Salwador, zielony kamień był tworzywem, w którym rzeźbiono zarówno biżuterię, jak i mitologię.

Znaleziska z San Isidro potwierdzają, że jadeit nie był wyłącznie lokalnym skarbem, ale surowcem o szerokim znaczeniu także w Salwadorze, który funkcjonował w ramach szerszego systemu symbolicznego Mezoameryki. Jadeit,  kształtował także tożsamość elit i stanowi archeologiczne świadectwo rozległych sieci łączących odległe regiony. Dzięki badaniom polskich archeologów możemy lepiej zrozumieć rolę, jaką ten niezwykły kamień odegrał w budowaniu wspólnej historii dawnych społeczności Ameryki Środkowej.

Ator 

Santiago Ybarra- student Wydziału Archeologii UW, członek Proyecto Arqueológico San Isidro.

 

Bibliografia: 

• García-Casco, A., Rodríguez-Ramos, R., Knippenberg, S., Harlow, G. E., & Hofman, C. (2016). Descifrando la “ruta del jade” en Mesoamérica-Caribe: Estudio 51 geoarqueológico de artefactos de jade precolombinos en el Caribe con implicaciones geológicas y antropológicas. Cuadernos de Antropología, 29(1), s. 1–17. https://doi.org/10.15517/cat.v1i1.35538
• Kovacevich, B., & Callaghan, M. G. (2018). Fifty Shades of Green: Interpreting Maya Jade Production, Circulation, Consumption, and Value. Ancient Mesoamerica, 30(3), s. 1–20. https://doi.org/10.1017/S0956536118000256
• Kuboyama-Haraikawa, W. (2023). Celtiform pendants from pre-Columbian Costa Rica. Oxford: BAR Publishing. https://doi.org/ro.30861/9781407314969
• Mora Marín, D. (2021). The Anthropomorphic Celtiform Pendant Theme of the Jade Tradition in Costa Rica. [w] McEwan, C., & Hoopes, J. W. (red.), Pre-Columbian Art from Central America and Colombia at Dumbarton Oaks. Dumbarton Oaks Research Library and Collection. s. 47-60.
• Salgado González, S. (2005). La distribución de la jadeíta en Centroamérica y su significado social. Cuadernos de Antropología, 15, s. 53–64.
• Sánchez Hernández, R. (2015). La geología del jade mesoamericano. Arqueología Mexicana, nr. 133, Ciudad de México, s. 37–41.
• Seitz, M., Harlow, G. E., Sorenson, S. S., & Sisson, T. W. (2001). Geochemistry of jadeitites from the Motagua Fault Zone, Guatemala: Source and metasomatic processes. Journal of Petrology, 42(5), s. 891–917. https://doi.org/10.1093/petrology/42.5.891
• Szymański, J., Méndez, M., Toledo, M., Avalos, J., Cabrera, R., & Cea, R. (2018). San Isidro, El Salvador: A large Preclassic site at the eastern edge of the Maya world. Mexicon, 40, s. 100-104.
• Szymański, J., & Méndez, M. (2024). San Isidro, Sonsonate, El Salvador: Development of a Preclassic Settlement. Journal of Field Archaeology, 49(5), s. 371–390. https://doi.org/10.1080/00934690.2024.2362470
• Taube, K. A. (2005). The Symbolism of Jade in Classic Maya Religion. Ancient Mesoamerica, 16(1), s. 23–50. https://doi.org/10.1017/S095653610505001
• Ybarra, S. (2025). Ikonografia wyrobów jadeitowych z San Isidro, Salwador, na tle krajobrazu kulturowego Ameryki Środkowej. (Praca licencjacka). Uniwersytet Warszawski, Warszawa.