Czy prekolumbijscy królowie byli bogami? A może byli jedynie pośrednikami między światem ludzi a światem boskim – złożonym, nieoczywistym i zmiennym?
Najnowszy numer czasopisma World Art (15.1 / 2025) pt. „Sacred Sovereigns: Art, Divinity and Rulership in the Ancient Americas” oferuje fascynującą syntezę badań nad rolą świętości i boskości władców w starożytnych cywilizacjach Mezoameryki i Andów. Zamiast traktować władzę jako wyłącznie polityczną, autorzy tego numeru przyglądają się jej jako zjawisku rytualnemu, kosmologicznemu i materialnemu – zakorzenionemu w ciałach przodków, przedmiotach i ceremoniach.
Władza z nieba, rządy z grobu
Redaktorzy numeru – George F. Lau i David Chicoine – piszą w artykule wprowadzającym, że władza w starożytnych Amerykach była najczęściej osadzona w kosmologicznych hierarchiach, a władcy nie tyle „rządzili”, ile sprawowali rytualną kontrolę nad siłami natury i światem duchowym. Stąd też obecność takich motywów jak:
utożsamianie władców z bogami piorunów i deszczu (kultura Recuay w Andach),
odgrywanie ról bóstw w rytuałach koronacyjnych (Majowie, Aztekowie),
budowanie monumentalnych grobowców jako ośrodków ciągłej obecności władzy po śmierci (kultura Wari, kultura Chimú).
Jak pisał A. M. Hocart:„pierwszy król musiał być królem umarłym” – władza wyłania się z rytuału, a nie odwrotnie.
Polichromowana butelka w stylu Wari, z wymodelowaną postacią na tratwie i namalowanymi mitycznymi stworzeniami. Ceramika, 21,8 × 14,6 × 7,9 cm. (Ilustracja autorstwa Miłosza Giersza i Castillo de Huarmey Archaeological Project).
Od kukurydzy do burzy – różne twarze boskości
Artykuły w numerze pokazują, jak bardzo zróżnicowane były formy boskiej władzy:
Arthur A. Joyce analizuje początki boskiego przywództwa w Mezoameryce, wskazując na związki rolnictwa, rytuału i materialnej obfitości.
Oswaldo Chinchilla Mazariegos śledzi paradoksy boskości władców Majów – bogowie i królowie byli śmiertelni, omylni, a ich klęski stanowiły element mitologii.
George Lau i Milton Luján pokazują, że jeszcze przed Inkami władcy Recuay byli utożsamiani z bogami piorunów jako „dzieci błyskawicy”.
Miłosz Giersz, w artykule opartym o dotychczasowe badania w Castillo de Huarmey, ukazuje, jak pochówki elitarnych kobiet i monumentalna architektura wspierały legitymizację władzy w imperium Wari.
Joanne Pillsbury skupia się na dynastiach północnego wybrzeża Peru, gdzie królowie zyskiwali moc poprzez rytualne picie zmarłych i obfitość darów.
Władza zapisana w rzeczach
Autorzy podkreślają, że w świecie bez pisma (lub z jego ograniczonym użyciem), to obiekty, miejsca i rytuały pełniły rolę głównych nośników przekazu polityczno-religijnego. Przedmioty codzienne i ceremonialne, grobowce, świątynie, wizerunki, a nawet kolory i dźwięki były medium władzy. Jak piszą redaktorzy:
„Władcy byli modelowani na bogach – ich siła pochodziła z dostępu do boskiego porządku. Ich ciało było świętym fetyszem, a ich obraz działał jak idol.”
Artefakty grobowe z męskich grobowców elitarnych w Castillo de Huarmey, w tym kapelusz z czterema rogami (górny rząd, po lewej); odcisk srebrnego okrągłego pektorału na tkaninie tobołka (górny rząd, po prawej); kipu (środkowy rząd, po lewej), duża ozdoba ucha z inkrustacjami z kamieni półszlachetnych (środkowy rząd, pośrodku); złote pióro, które było częścią ozdoby głowy (środkowy rząd, po prawej); oraz zestaw narzędzi z brązu, w tym topór, noże i piła (dolny rząd) (Zdjęcia Miłosz Giersz i Castillo de Huarmey Archaeological Project).
Ten numer World Art nie tylko aktualizuje stan wiedzy o prekolumbijskich społeczeństwach, ale też wzywa do przemyślenia teorii władzy. Zamiast rozdzielać politykę i religię (jak czyni to zachodnia tradycja), autorzy postulują pojęcie „kosmicznej polityczności” – gdzie nie istnieje rozdział między rytuałem, kosmosem i państwem.
Polski akcent: Wari, kobiety i Castillo de Huarmey
Warto podkreślić, że jednym z głównych tekstów numeru jest artykuł autorstwa Miłosza Giersza, prezentujący badania w Castillo de Huarmey – jednym z najważniejszych miejsc odkrytych w ostatnich dekadach w Peru. Pokazuje on, jak pochówki elity kobiecej i rytualna architektura tworzyły trwały krajobraz boskiej władzy, integrujący wpływy lokalne i imperialne.
Artefakty grobowe wydobyte z kobiecych grobowców elitarnych, w tym: polichromowana ceramika Wari (górny rząd); drewniane i kościane łyżki do pigmentów z klasyczną dekoracją w stylu Wari i Tiwanaku (środkowy rząd, po lewej); alabastrowy kubek kero (środkowy rząd, pośrodku); drewniane pojemniki na wapno w formie miniaturowych rzeźb (środkowy rząd, po prawej); złote i srebrne ozdoby uszu (dolny rząd) (Ilustracja Miłosza Giersza i Castillo de Huarmey Archaeological Project).
