Archeologia cyfrowa. Standardy – Interdyscyplinarność – Network

Archeologia cyfrowa to jedna z najnowszych dyscyplin archeologii. Jej specyfiką jest wykorzystanie technik informatycznych oraz mediów cyfrowych w badaniach nad działalnością człowieka w przeszłości.

Archeowieści patronują nadchodzącej konferencji CAA Polska – Forum GIS o tytule „Standardy – Interdyscyplinarność – Network”, która odbędzie się 20–22 czerwca (nabór abstraktów trwa do 17 maja). I chociaż jedna z pierwszych konferencji dotyczących zastosowania tych metod w polskiej archeologii miała miejsce 12 lat temu, to nadal istnieje potrzeba, żeby rozmawiać o standardach, jakie powinny być używane, kiedy myślimy o zastosowaniu tych metod w archeologii…

12 lat temu miałam przyjemność opublikować post w Archeowieściach Cyfrowa przeszłość – o co właściwie chodzi?, w którym opisywałam, jakimi narzędziami posługuje się archeologia cyfrowa. Są to fotogrametria, zdjęcia lotnicze, metody geofizyczne, skaning laserowy (naziemny i lotniczy, przykładowo LiDAR), bazy danych czy GIS. Wszystkie te pojęcia – wtedy tak obce i odległe – dzisiaj stały się codziennością. Mało tego: archeologia cyfrowa sięgnęła dalej. Zaczerpnęła rozwiązania z technik informatycznych, dostosowała do swoich potrzeb uczenie maszynowe, modelowanie agentowe, teorie grafów, big data, analizy statystyczno-przestrzenne, analizę zobrazowań satelitarnych, rekonstrukcje 3D, czy nawet geowizualizację, a także przyczyniła się do rozwoju wirtualnych muzeów. I z pewnością się nie zatrzymuje, co można obserwować co roku na konferencjach CAA International.

„Cyfrowa przeszłość – standardy digitalizacji dziedzictwa archeologicznego” była pierwszą konferencją tego typu w polskiej archeologii. Śmiem nawet stwierdzić, że można ją uznać za symboliczny początek polskiej archeologii cyfrowej, chociaż metody stosowane w tej dziedzinie były już znane i używane w Polsce od kilkunastu lat, czego najlepszym dowodem jest publikacja Biskupin… i co dalej?.

Podczas czytania relacji z konferencji (część pierwsza i część druga), odnosi się wrażenie, że prezentacje uczestników skupiały się w zasadzie na standardach dokumentacji oraz pozyskiwaniu danych. Dzisiaj archeolodzy muszą myśleć dalej: co z tymi danymi robić, jak je analizować, interpretować czy upubliczniać.

Obecnie kiedy myślimy o standardach danych cyfrowych w archeologii, przede wszystkim sięgamy do zasobów Narodowego Instytutu Dziedzictwa, gdzie zakładka „Standardy” na stronie głównej NID prowadzi do wytycznych konserwatorskich. Tutaj znajdziemy standardy prowadzenia badań archeologicznych nieinwazyjnych i inwazyjnych. NID zaznacza w nich: „należy jednak podkreślić, że badania nieinwazyjne mają wymiar zarówno naukowy, jak i konserwatorski, co wraz z obecnie łatwym dostępem do narzędzi informacji geoprzestrzennej (GIS), zdjęć satelitarnych, ortofotomap czy danych pochodzących z lotniczego skanowania laserowego zmusza do zmiany metodyki postępowania z bazującej wyłącznie na prospekcji terenowej na analizy wykorzystujące różne narzędzia”. Następnie autorzy wytycznych po kolei objaśniają przyjęte standardy dokumentacji badań powierzchniowych (nieinwazyjnych) oraz badań wykopaliskowych (inwazyjnych). Jeżeli chcielibyśmy sięgnąć do standardów związanych z samymi zabytkami, to Katalog Dobrych Praktyk publikuje Narodowy Instytut Muzealnictwa i Ochrony Zbiorów. Jednak w kwestii materiałów dotyczących tworzenia baz danych dla dziedzictwa kulturowego, metadanych, 3D, czy standardów publikowania danych archeologicznych musimy już sięgać po źródła międzynarodowe, ponieważ w polskiej archeologii takich brak.

I chociaż pewne standardy archeologii cyfrowej istnieją w Polsce, to w kuluarowych dyskusjach daje się odczuć rozbiegające się ścieżki archeologów komercyjnych, archeologów w urzędach konserwatorskich oraz tych pracujących na uczelniach i w muzeach. Zwłaszcza w kontekście dynamiki zmian i ustandaryzowania pewnych zagadnień, co widać na międzynarodowych konferencjach. Stąd też idea konferencji, która dałaby przestrzeń do dyskusji dla wszystkich.

Computer Applications & Quantitative Methods in Archaeology (CAA) to międzynarodowa organizacja zrzeszająca archeologów cyfrowych, wykorzystujących w swojej pracy zaawansowane narzędzia analizy komputerowej. Oddział polski CAA istnieje od 2013 roku, kiedy to zorganizowano pierwszą konferencję na Uniwersytecie Jagiellońskim. Od tego czasu CAA Polska przygotowuje spotkanie corocznie, a w 2018 roku miała przyjemność współorganizować międzynarodową konferencję CAA.

Natomiast Forum GIS UW to doroczne wydarzenie organizowane przez Wydział Archeologii, Wydział Geografii i Studiów Regionalnych, Wydział Geologii oraz Wydział Biologii Uniwersytetu Warszawskiego. Koncentruje się ono na praktycznych aspektach wykorzystania technologii GIS w badaniach naukowych oraz na wymianie doświadczeń pomiędzy środowiskami naukowymi geografów, geologów, biologów i archeologów – w stosowaniu metod GIS. Nieodłącznym elementem konferencji Forum GIS UW są interdyscyplinarne warsztaty, prowadzone przez specjalistów od GIS, baz danych czy teledetekcji.

Tematem przewodnim tegorocznej konferencji będą STANDARDY: nie tylko danych cyfrowych czy ich tworzenia, ale także standardy w nauczaniu bądź dotyczące interdyscyplinarnej współpracy pomiędzy naukowcami różnych dziedzin. Obecnie zespoły badawcze w projektach archeologicznych bardzo rzadko składają się tylko z archeologów. To jedna z największych zmian, jakie zaszły w archeologii przez ostatnie 10 lat. Archeologom bardzo często towarzyszą bioarcheolodzy i epigraficy, ale również geomorfolodzy, geolodzy, geofizycy, fotogrametrzy czy specjaliści od GIS. Te wielodziedzinowe zespoły zwykle mają różne standardy działania – chociaż używają podobnych narzędzi – a muszą nawiązać nić porozumienia i stworzyć platformę współpracy. Ideą konferencji jest wzmocnienie kontaktów przez archeologów z przedstawicielami innych gałęzi nauki, co  mamy nadzieję, zaowocuje w przyszłości projektami interdyscyplinarnymi.

To samo dotyczy nauczania metod cyfrowych. W przeciągu 10 lat nastąpił spektakularnie szybki rozwój zarówno narzędzi, jak i metod cyfrowych. Przygotowanie studentów w czasie ich pobytu na Uniwersytecie do nowego, cyfrowego świata (nie tylko archeologicznego) to nie lada wyzwanie. Nie chodzi tu wyłącznie o pokazanie atrakcyjnej formy, tak dobrze znanej pokoleniu, które urodziło się ze smartfonami w ręku. Chodzi też o merytorykę, konstruktywną krytykę, nauczenie samodzielnego, krytycznego myślenia oraz odbioru i poszukiwania informacji. Pokolenie archeologów sprzed 10 lat w zasadzie samo odkryło i nauczyło się narzędzi, które dzisiaj używamy codziennie w badaniach archeologicznych. Ważna jest więc dyskusja nad sposobem przekazania tej wiedzy, który przygotowałby młodsze pokolenie do samokształcenia w dynamicznie rozwijającym się świecie metod cyfrowych, oraz nad tym, jak najlepiej włączać i używać je w nauce o człowieku w przeszłości.

Cel konferencji to zgromadzenie naukowców i praktyków korzystających z narzędzi komputerowych wspomagających analizę danych w wielu dziedzinach (choćby geografia, biologia, geologia). Podczas tej edycji organizatorzy szczególnie zapraszają do przedstawienia wystąpień uwzględniających przykłady użycia komputerowych analiz danych w archeologii i ochronie dziedzictwa kulturowego.

Wśród tematów, które można zgłosić organizatorzy wymieniają między innymi:

• case studies
• projekty interdyscyplinarne
• cyfrowy krajobraz
• modelowanie stratygrafii archeologicznej lub geologicznej
• cyfrowy model topografii terenu w badaniach naukowych
• woda jako ekosystem
• woda jako system kulturowy
• pokrycie terenu i teledetekcja
• standardy dokumentacji cyfrowej
• dydaktyka metod cyfrowych
• zastosowanie metod cyfrowych w archeologii, geologii, biologii lub geografii
• sztuczna inteligencja i uczenie maszynowe
• modelowanie agentowe
• LiDAR
• zróbmy ten GIS – czyli wdrażanie metod cyfrowych w nauce i przedsiębiorstwie
• GIS współpraca między nauką i przedsiębiorstwem
• rolnictwo precyzyjne
• monitorowanie środowiska za pomocą metod cyfrowych
• GIS w terenie
• GIS mobilny
• bezzałogowe statki latające (drony)

Konferencja otwarta jest dla badaczy z całej Polski– na wszystkich szczeblach kariery – dla studentów oraz osób zawodowo zajmujących się zagadnieniami użycia metod cyfrowych zarówno w naukach ścisłych, jak i w humanistycznych.

Organizatorami konferencji są Uniwersytet Warszawski, Wydział Archeologii UW, Instytut Badań Systemowych PAN oraz WIT Wyższa Szkoła Informatyki Stosowanej i Zarządzania pod auspicjami Polskiej Akademii Nauk. Część plenarna konferencji odbędzie się w budynku Wydziału Archeologii UW na Kampusie Głównym UW. Warsztaty prowadzone będą w salach komputerowych udostępnionych przez WSISiZ.

Artykuł ten można bezpłatnie przedrukować, z podaniem źródła.

Autor: Julia M. Chyla – archeolog-specjalista GIS, od 2013 roku prowadzi między innymi zajęcia „GIS dla archeologów” na Wydziale Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego. Uczestniczka projektów archeologicznych w szczególności w Peru, Tunezji i Egipcie. Interesuje się zagadnieniami zastosowania mobilnego GIS w archeologicznych badaniach powierzchniowych oraz prekolumbijskimi i pustynnymi drogami. W latach 2010–2012 autorka postów na blogu Wojciecha Pastuszki Archeowieści. Od 2021 roku redaktor naczelna Archeowieści, wskrzeszonych pod egidą Wydziału Archeologicznego UW.

Redakcja: A.B.

Korekta językowa: A.J.