Świat codzienności w glinie zapisany – ceramika egipska z Tell el-Retaba

Naczynia ceramiczne, choć często postrzegane jedynie jako przypadkowe skorupy, stanowią bezcenne źródło wiedzy o dawnym Egipcie. Na stanowiskach archeologicznych, takich jak Tell el-Retaba we wschodniej części Delty Nilu, są one najliczniejszą kategorią znalezisk. Tysiące, a czasem nawet miliony fragmentów naczyń trafia do rąk archeologów w każdym sezonie wykopaliskowym. Dla laika to bezładna masa jednak dla ceramologa – specjalisty zajmującego się badaniem ceramiki – każdy fragment to świadectwo codziennego życia, technologii wytwarzania i wymiany handlowej sprzed tysięcy lat.

Analiza ceramiki pozwala ustalić nie tylko chronologię warstw archeologicznych, ale także funkcje budynków, w których je odkryto – od magazynów i warsztatów po pomieszczenia służące jako jadalnie. Różnice w kształtach, rodzajach gliny, technikach wykonania czy wykończenia powierzchni mówią także wiele o statusie społecznym użytkowników naczyń i dalekosiężnych kontaktach handlowych, zarówno w obrębie Egiptu, jak i poza jego granicami.

Dlaczego archeolodzy zajmują się naczyniami ceramicznymi?

W Tell el-Retaba większość materiału zabytkowego stanowi właśnie ceramika. Dzięki jej badaniom wiemy, że miejsce to było zamieszkane od Drugiego Okresu Przejściowego (około połowy II tysiąclecia p.n.e.) aż po okres panowania Ptolemeuszy. Zachowane naczynia bądź ich fragmenty to podstawowe pozostałości po codziennych czynnościach związanych z przygotowywaniem, przechowywaniem i spożywaniem żywności. Najnowsze analizy wykazały, że w glinie niektórych naczyń zachowały się ślady wskazujące na kontaky handlowe z odległymi regionami – Kretą, Grecją, wyspami Morza Egejskiego, Turcją, Cyprem, Syrią i Libanem. Choć nie zawsze wiadomo, jakie produkty były w nich przewożone, można z dużym prawdopodobieństwem przypuszczać, że były to cenne towary, takie jak wino, oliwa czy żywice.

Kuchnia na pograniczu kultur: ceramika czasów Hyksosów

Najstarsza ceramika z Tell el-Retaba pochodzi z początku XV dynastii, z czasów panowania Hyksosów, którzy wprowadzili do Egiptu nowe formy naczyń. Były to ręcznie lepione, nieregularne naczynia, najprawdopodobniej służące do gotowania i zapiekania potraw. Pojawiają się także duże zasobowe zbiorniki – ziry – służące najpewniej do przechowywania wody. Wśród znalezisk odkrywa się również misy i talerze o wygładzonej, czerwonej powierzchni, a także małe czarne dzbanki z jednym uchem i odciskaną dekoracją, znane jako Tell el-Yahudiya ware. Często umieszczano je w grobach, gdzie pełniły funkcję pojemników na olejki i perfumy.

Najstarsza ceramika z Tell el-Retaba pochodzi z początku XV dynastii, z czasów panowania Hyksosów, którzy wprowadzili do Egiptu nowe formy naczyń. Były to ręcznie lepione, nieregularne naczynia, najprawdopodobniej służące do gotowania i zapiekania potraw. Pojawiają się także duże zasobowe zbiorniki – ziry – służące najpewniej do przechowywania wody. Wśród znalezisk odkrywa się również misy i talerze o wygładzonej, czerwonej powierzchni, a także małe czarne dzbanki z jednym uchem i odciskaną dekoracją, znane jako Tell el-Yahudiya ware. Często umieszczano je w grobach, gdzie pełniły funkcję pojemników na olejki i perfumy.

Szczególnie interesujący jest okres schyłku XV dynastii – w grobach o hyksoskiej architekturze pojawiają się naczynia wykonane już według egipskich wzorców. Pytanie, kim byli chowani – Hyksosi, którzy przyjęli egipską ceramikę, czy już Egipcjanie? – wskazuje na złożoność ówczesnych przemian kulturowych. To świadectwo wymiany i wzajemnego przenikania się tradycji.

Gliniane odbicie Nowego Państwa

Wczesna XVIII dynastia przyniosła powrót do typowo egipskich form ceramiki. Pojawiły się niewielkie miseczki z czerwonej gliny z czarnym malowanym rantem oraz fajansowe naczynia używane jako codzienna zastawa stołowa. Ich dekoracje obejmowały faliste linie, motywy geometryczne oraz przedstawienia ptaków i roślin.

W tym czasie zaczęły pojawiać się również charakterystyczne amfory o smukłym, stożkowatym kształcie i dwóch uchwytach, przeznaczone do transportu i przechowywania płynów – głównie wina i oliwy. Wpływy śródziemnomorskie są widoczne w importach i dekoracjach, szczególnie pochodzących z Krety, Cypru, Cylicji (południowa Turcja) i Lewantu.

Okres XIX dynastii to czas jeszcze większego rozwoju ceramiki. Dominuje ceramika użytkowa – masywne misy, dzbany i talerze wykorzystywane na co dzień. Zwiększa się liczba form i motywów zdobniczych, a naczynia coraz częściej zdobią schematyczne wzory roślinne. Najbardziej charakterystyczna dekoracja to ta malowana – na czerwono i czarno. Choć Nowe Państwo kojarzone jest z niebieską dekoracją malowaną, w Tell el-Retaba naczynia takie, głównie dzbany, są rzadkie i zapewne należały do osób o wyższym statusie społecznym.

Ciekawą kategorią są misy z glinianymi pętlami umieszczonymi w środku – służyły one do przędzenia i stanowią dowód na obecność domowej produkcji tekstyliów.

Zmiana bez regresu – ceramiczna codzienność Trzeciego Okresu Przejściowego

W Trzecim Okresie Przejściowym obserwujemy pewne zmiany w formach ceramiki, jednak nie oznacza to jej marginalizacji – wręcz przeciwnie, mamy do czynienia z bardzo zróżnicowaną i staranną produkcją. Zmiana wynikała z ograniczonego dostępu do produktów z południa Egiptu, dlatego lokalnie zaczęto wytwarzać podobne formy z dostępnych materiałów.

Wśród naczyń dominują duże dzbany zasobowe z dwoma uchwytami, często umieszczane w posadzkach domów jako pojemniki na wodę. Pojawiają się misy z zaokrąglonym denkiem i wylewem oraz kubki o prostych ściankach, przeznaczone do picia. Produkowane są również dzbany do gotowania oraz formy do wypieku chleba. Co ciekawe, w tym okresie wytwarzano także ceramiczne domki dla gołębi trzymanych przy domach, a nawet pierwsze ceramiczne nocniki, które w czasach braku wydzielonych toalet były codziennym wyposażeniem mieszkań.

Sporadycznie pojawiają się także naczynia o unikatowych formach jak na przykład w kształcie granatu lub ryby typu tilapia. Tego rodzaju znaleziska są nieliczne, ale niezwykle interesujące – wskazują na obecność indywidualnych gustów, a być może także symbolicznych znaczeń.

Glina i handel: Tell el-Retaba na szlaku międzynarodowym w Okresie Późnym

W Tell el-Retaba nie odnaleziono dotąd ceramiki datowanej na XXVI dynastię, jednak obecne są formy charakterystyczne dla XXVII dynastii i kolejnych faz Okresu Późnego. To czas intensywnej wymiany handlowej z Lewantem oraz Grecją – zarówno kontynentalną, jak i wyspiarską. Z Grecji sprowadzano wino w amforach, przede wszystkim z Chios i Rodos.

Choć naczynia te często nie mają jednoznacznego kontekstu archeologicznego, przynajmniej część z nich można łączyć z tak zwanymi Domami Wieżowymi, których pozostałości odkryto na stanowisku. Dom wieżowy to charakterystyczny dla Okresu Późnego w Egipcie typ budynku mieszkalnego wznoszonego z cegły mułowej mającego kilka kondygnacji. Forma ta, przypominająca wieżę, odzwierciedlała rosnące zagęszczenie zabudowy i zmianę organizacji przestrzeni miejskiej.

Tell el-Retaba w stylu ptolemejskim

W okresie ptolemejskim ceramika z Tell el-Retaba przechodzi kolejną przemianę. Część form można prześledzić od XVII dynastii, inne naczynia to lokalna produkcja inspirowana zagranicznymi wzorcami, przede wszystkim greckimi. Na przykład pojawiają się dzbanki w stylu oinochoe, zazwyczaj jednak bez dekoracji – bo ceramika ptolemejska z Tell el-Retaba rzadko ją posiada.

Część naczyń to importy – szczególnie amfory na wino, które dotarły do Egiptu w odpowiedzi na wzrost popytu na ten trunek. Podobnie jak w Okresie Późnym najbardziej popularne były wina z Chios i Rodos. Jedna amfora z Rodos miała odciśnięty stempel bezpośrednio wskazujący na miejsce pochodzenia. Oprócz amfor odnajdujemy również importowane naczynia attyckie z czarną, błyszczącą angobą – wyjątkowo starannie wykonane. Wszystko wskazuje na to, że były to przedmioty importowane same dla siebie, stanowiące luksusowe dobra, a nie tylko opakowania na towary.

Z terenów Lewantu wciąż sprowadzano amfory, których zawartość mogła być bardzo zróżnicowana: wino, oliwa, żywice, a może nawet rodzynki.

Herbata i tytoń pośród ruin – echo osmańskiego osadnictwa

Jednym z ostatnich rozdziałów w historii zasiedlenia Tell el-Retaba jest okres osmański, a dokładniej – początek XIX wieku. Choć stanowisko było już wtedy ruiną dawnego miasta, pomiędzy pozostałościami murów schronienie znajdowali prawdopodobnie pojedynczy mieszkańcy. Ich obecność potwierdzają znaleziska ceramiczne – przede wszystkim imbryki do parzenia herbaty, a także ręcznie lepione naczynia do gotowania.

Szczególnie zaskakującym odkryciem był dzban, w którym archeolodzy znaleźli dużą ilość ziaren tytoniu. Z pozoru dziwne, znalezisko to dobrze wpisuje się w inne ślady – na przykład fajki do palenia tytoniu, które również odnaleziono na stanowisku. To niepozorne znaleziska, ale bardzo wymowne – pokazują, że nawet w czasie, gdy dawne miasto było tylko cieniem swojej przeszłości, ludzie wciąż tu bywali, pili herbatę i oddawali się codziennym rytuałom.

Mówiące naczynia, czyli podsumowanie

Ceramika z Tell el-Retaba to nie tylko materiał archeologiczny – to żywy dokument historii miejsca, które przez ponad półtora tysiąca lat funkcjonowało jako punkt kontaktu, wymiany i życia codziennego. Glina zapamiętała wszystko: obyczaje mieszkańców, kierunki handlu, zmiany technologiczne i kulturowe przemiany.

Dzięki badaniom ceramiki wiemy, że Tell el-Retaba było miejscem o strategicznym znaczeniu – kontrolującym szlaki handlowe i będącym areną wielokulturowych spotkań. Od ręcznie lepionych garnków Hyksosów, przez smukłe amfory Nowego Państwa, aż po herbaciane imbryki z czasów osmańskich – każdy fragment opowiada swoją historię.

To właśnie ceramika, często ignorowana na pierwszy rzut oka, pozwala najpełniej uchwycić rytm życia dawnych mieszkańców Egiptu.

 

Autorka: 

Anna Wodzińska – archeolożka i ceramolożka, doktor habilitowana, pracowniczka Katedry Archeologii Egiptu i Nubii na Wydziale Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego. Od ponad dwóch dekad prowadzi badania nad ceramiką starożytnego Egiptu, uczestnicząc w licznych międzynarodowych projektach archeologicznych, m.in. w Gizie, Tell el-Retaba, Hermopolis i Tarkhan. Pracowała również w Turcji, gdzie badała ceramikę asyryjską, oraz w Sudanie, zajmując się ceramiką nubijską. Jej zainteresowania koncentrują się na produkcji, dystrybucji i użytkowaniu naczyń w codziennym życiu Egipcjan. Autorka czterotomowego Manual of Egyptian Pottery (AERA, Boston) – jednego z podstawowych opracowań poświęconych egipskiej ceramice.