W historii starożytnego Egiptu Kleopatra VII Filopator zajmuje miejsce szczególne – nie tylko jako ostatnia władczyni hellenistycznej dynastii Ptolemeuszy, ale jako świadoma aktorka polityczna, która w trudnych czasach schyłku niezależności Egiptu potrafiła wykorzystać swoje atuty w grze o władzę z najpotężniejszym imperium tamtych czasów – Rzymem.
Wybór tej znamienitej postaci jako głównej bohaterki dzisiejszej opowieści, wynika z chęci przyjrzenia się kobiecej sprawczości w przestrzeni władzy, w kontekście dalekim od stereotypów i romantycznych mitów. Kleopatra nie była jedynie kochanką Gajusza Juliusza Cezara czy Matka Antoniusza. Była przede wszystkim królową, strategiem i ostatnią nadzieją na zachowanie suwerenności Egiptu.
Jej działania – zarówno polityczne, jak i dyplomatyczne – ukierunkowane były na utrzymanie władzy oraz ciągłości dynastii, którą reprezentowała.
Dziedzictwo Ptolemeuszy i potrzeba ciągłości
Dynastia Ptolemeuszy rządziła Egiptem od czasów podbojów Aleksandra Wielkiego, a jej przedstawiciele przez niemal trzy wieki utrzymywali władze w rękach elity pochodzenia grecko-macedońskiego w państwie egipskim. Choć kolejne pokolenia Ptolemeuszy traciły stopniowo kontrolę nad peryferiami państwa, a wewnętrzne konflikty dynastyczne osłabiały struktury władzy, to sama dynastia utrzymywała stabilną władze w ówczesnym Egipcie. Kleopatra VII była jedną z nielicznych przedstawicielek rodu, która wykazywała się rzeczywistym talentem politycznym. Posiadała też szereg umiejętności, które umożliwiały jej prowadzenie skutecznych działań na tym polu. Znała język egipski, rozumiała symbolikę lokalnej religii i była w stanie prowadzić samodzielną politykę, świadomą zarówno kontekstu wewnętrznego, jak i zagrożeń zewnętrznych. Ponadto, jej znamienitość i wielkość może potwierdzać fakt, że miała ona swoją własną monetę, bitą z jej wizerunkiem w Aleksandrii w latach 51 – 30 p.n.e. Jej działania można odczytywać jako próbę zachowania ciągłości dynastii – nie tylko w sensie symbolicznym, ale również rzeczywistym, poprzez ugruntowanie pozycji swojego syna, Ptolemeusza XV Cezariona.
Art Institute Chicago, Domena publiczna
Egipt i Rzym – niestabilna zależność
W czasach Kleopatry Egipt nie był jeszcze rzymską prowincją, choć jego niezależność była już mocno ograniczona. Od czasu interwencji Pompejusza i Cezara w sprawy dynastyczne Egiptu, rola Rzymu jako arbitra władzy była coraz silniejsza. Egipt był jednak dla Rzymian czymś więcej niż egzotycznym królestwem. Był strategicznym zapleczem gospodarczym, przede wszystkim w zakresie eksportu zboża. Warto tu wspomnieć także, że to właśnie produkcja zboża była głównym atutem Egiptu ze względu na warunki klimatyczne tam panujące, ale także sezonowe, systematyczne wylewanie rzeki Nil. Ta ów regularność stanowiła klucz do sukcesu gospodarczego Egiptu, bazującego na produkcji i eksporcie zboża. Z tego też powodu kontrola nad delikatną równowagą polityczną w delcie Nilu była kluczowa z perspektywy bezpieczeństwa żywnościowego Italii. Kleopatra doskonale zdawała sobie z tego sprawę i tę wiedzę politycznie wykorzystywała. Jej relacja z Gajuszem Juliuszem Cezarem nie była więc wyłącznie romansem, ale przede wszystkim sojuszem politycznym. Dzięki wsparciu Cezara, Kleopatra odzyskała tron, wypierając swojego brata i współrządcę Ptolemeusza XIII.
Domena publiczna
Jej obecność w Rzymie w latach 46–44 p.n.e., udział w uroczystościach tryumfalnych Cezara i prezentowanie Cezariona jako ich wspólnego syna miały wymiar głęboko polityczny. Kleopatra próbowała w ten sposób nie tylko legitymizować swoje panowanie, ale także przedstawić Cezariona jako potencjalnego dziedzica – nie tylko tronu egipskiego, ale być może również rzymskiego. Taka sugestia była nie do zaakceptowania przez elitę senacką, co pośrednio doprowadziło do spisku i zamordowania Cezara w 44 roku p.n.e.
Kobieta władzy w świecie zdominowanym przez mężczyzn
Kleopatra była kobietą niezwykle świadomą mechanizmów władzy i tego, jak może wykorzystać zarówno swoją pozycję królowej, jak i osobiste relacje w ówczesnym świecie, w którym kobiety rzadko pełniły samodzielną rolę w polityce międzynarodowej.
W porównaniu z innymi wielkimi kobietami Egiptu, jak Hatszepsut czy królowe kuszyckie z Nubii, Kleopatra wyróżniała się nie tylko zdolnością do dyplomatycznego lawirowania, ale także umiejętnością wykorzystywania rzymskich słabości. Jej związek z Markiem Antoniuszem, choć również interpretowany przez późniejszych autorów jako przykład kobiecego „uwodzenia”, był kontynuacją strategii politycznego przymierza. Gdy Antoniusz uznał Cezariona za prawowitego spadkobiercę Cezara, Oktawian August wykorzystał to jako pretekst do wojny. Przedstawił on Kleopatrę jako zagrożenie dla rzymskiego porządku. Klęska w bitwie pod Akcjum w 31 roku p.n.e. i samobójstwo Kleopatry w 30 roku oznaczały kres niepodległości Egiptu, który po aneksji przez Oktawiana Augusta stał się rzymską prowincją.
Dziedzictwo świadomej królowej
Kleopatra VII nie była tragiczną heroiną, jaką widziały ją późniejsze tradycje. Wręcz przeciwnie. Była kobietą władzy, która w świecie przemian i politycznego nacisku Rzymu potrafiła wykorzystać każdy możliwy środek, by utrzymać koronę i zapewnić trwanie dynastii Ptolemeuszy. Jej decyzje były racjonalne, polityczne i nakierowane na przyszłość, a nie tylko na przetrwanie osobiste. Cezarion był symbolem tej nadziei, której ostatecznie nie udało się zrealizować. Wybór Kleopatry jako tematu tej pracy wynika nie z jej sławy czy miłosnych uniesień, ale z podziwu dla kobiety, która – działając w granicach swoich czasów – pokazała, że nawet w zmaskulinizowanym świecie można prowadzić świadomą, długofalową politykę. Kleopatra VII, to przykład prawdziwego przywódcy, który poświęca swoje życie budowaniu potęgi Egiptu. Przeważała w tym zakresie jej talent do manewrowania pomiędzy znajomością mechanizmów władzy, a genialną umiejętnością prowadzenia strategii politycznej także poza granicami kraju nad Nilem. Budowanie i utrzymywanie stabilnej współpracy z Rzymem sprawiło, że cieszyła się ona zaufaniem i szacunkiem takich wielkich przywódców, jak chociażby opisany w tym tekście, Gajusz Juliusz Cezar. W mojej opinii, można bezsprzecznie stwierdzić, że życie dzisiejszej głównej bohaterki i jej działania to fascynujący przykład kobiecej sprawczości w okresie przełomowym dla dziejów starożytnego świata.
Bibliografia
Grant, M., Kleopatra, tłum. A. Górska, Warszawa: PIW, 1996.
Kubiak, W., Historia starożytnego Egiptu, Warszawa: Ossolineum, 2002.
Plutarch, Żywoty równoległe, tłum. M. Brożek, Warszawa: Czytelnik, 1987.
Roller, D. W., Cleopatra: A Biography, Oxford: Oxford University Press, 2010.
Tyldesley, J., Kleopatra. Ostatnia królowa Egiptu, Warszawa: Świat Książki, 2009.
Kasjusz Dion, Historia rzymska, tłum. A. Marzec, Warszawa: PWN, 2008.
Autorka:
Hanna Tręda –