Epoka żelaza tradycyjnie przedstawiana jest jako czas wojowników: miecza i tarczy. Prawie zawsze jako głównych bohaterów tego okresu przedstawia się mężczyzn. Mimo tego, legendy o wojowniczych Banshee czy Walkiriach także zapisały się na stałe w europejskiej kulturze. Badaczka z Uniwersytetu w Salamance w najnowszym artykule opublikowanym na łamach European Journal of Archaeology skupiła się na próbie odszukania obrazu kobiety w kontekście archeologicznym w rejonie Meseta w środkowej części Iberii. Próbowała odpowiedzieć na pytanie: jakie role pełniły kobiety w przedrzymskich społecznościach zamieszkujących ten rejon w późnej epoce żelaza?
Dzieci i kobiety w rekonstrukcji społeczności minionych
Archeologia była i niekiedy nadal jest silnie patriarchalna. Patrzy na mężczyzn jako jedynych, którzy kształtowali i rozwijali cywilizacje ludzkie w przeszłości. Bardzo często stosowana jest swoista kalka podziału ról społecznych z XIX i XX wieku. Nakładano ją niemalże na wszystkie społeczności, niezależnie od szerokości geograficznej i okresu chronologicznego. Kobiety od zawsze miały zajmować się gospodarstwem domowym i wychowywaniem dzieci… W rekonstrukcji przeszłości i interpretacji danych archeologicznych dzieci oraz kobiety bardzo często były niemymi aktorami. Po raz pierwszy sprzeciwiła się temu nowa perspektywa badawcza powstała w latach siedemdziesiątych, określana mianem archeologii feministycznej. Na rolę dzieci w przeszłości i konieczność jej badania zwróciła uwagę pod koniec lat osiemdziesiątych Grete Lillehammer w swoistym manifeście zatytułowanym: „A child is born. The child’s world in an archaeological perspective”. Przy okazji tego zagadnienia warto przytoczyć także tekst Kathryn A. Kamp z 2001 o tytule miejscami przypominającym pytanie pojawiające się obecnie na ulicach polskich miast: „Where Have All the Children Gone?: The Archaeology of Childhood”.
via Flikr.com, edycja Archeowiesci
Obecnie archeologia płci kulturowej jest prężnie rozwijającą się perspektywą teoretyczną w archeologii, która koncentruje się na opisywaniu na nowo roli jednostki w przeszłości. Badania nad zagadnieniem podziału ról społecznych ze względu na płeć nie opierają się na współczesnej definicji płci i ról społecznych z nią związanych, ale na danych pochodzących z kontekstu archeologicznego oraz tekstach historycznych. Ważną, ale nie jedyną podwaliną archeologii płci kulturowej jest przywrócenie sztucznie zredukowanych ról kobiet i dzieci oraz badanie relacji rodzic-dziecko w minionych społecznościach.
Kobiety w przedrzymskich ośrodkach północnej Mesety
Meseta to rozległy wyżynny i górski obszar centralnej części Półwyspu Iberyjskiego. Północną granicę obszaru wyznaczają Góry Kantabryjskie. Południowy skraj opiera się na łańcuchu Sierra Morena, a w środkowej części Mesety wznoszą się Góry Kastylijskie.
© Olga Berrios, na licencji CC BY 2.0
via Wikimedia Commons, edycja Archeowiesci
Późna epoka żelaza na Półwyspie Iberyjskim obejmuje okres pomiędzy IV a II wiekiem p.n.e. i odnosi się do okresu przed podbojem rzymskim. Charakteryzuje się rozwojem urbanistyki w postaci wznoszenia w tym okresie oppidów i małych oraz średnich ośrodków miejskich. Wokół nich organizowano i budowano zaplecze rolnicze, fortyfikacje oraz pomniejsze osady. W największych ośrodkach miejskich domostwa wznoszono w skupiskach i organizowano wokół placów. Budowano także świątynie lokalnych bóstw, takich jak Ulaca lub Termes. Historyczne teksty wspominają cztery plemiona zamieszkujące ten rejon w późnej epoce żelaza. Vaccei, Wettonowie, Pelendoni oraz Arewaci byli przedstawicielami lokalnych celtyberyjskich plemion. Społeczności te praktykowały ciałopalny obrządek pogrzebowy. Przepalone szczątki swoich bliskich składali w naczyniach ceramicznych określanych popielnicami, które pełniły funkcję podobną do współczesnych urn.
©Alcides Pinto, na licencji GNU Free Documentation License
via Wikipedia
Rzymskie i rodzime teksty o ludach Mesety
W efekcie podboju rzymskiego w materiale archeologicznym pojawiły się teksty pisane, zapisane także w językach celtyberjskich. Pojawiały się one na tabliczkach brązowych i ceramicznych, monetach czy przęślikach. Zapisywano imiona, toponimy oraz teksty administracyjne i handlowe. Jednakże najważniejsze teksty pochodzą od rzymskich pisarzy, takich jak Appian z Aleksandrii, Strabon, Silius Italicus, Salustiusz czy Diodor Sycylijski. Pomimo niepodważalnej wagi tych tekstów w rekonstrukcji pozycji kobiet w społecznościach celtyberyjskich, warto zaznaczyć, że znaczna większość tekstów powstała długo po podboju rzymskim.
Według relacji rzymskich kobiety były powierniczkami i skarbnicami wiedzy oraz tradycji. To one przekazywały je ustnie kolejnym pokoleniom. Salustiusz pisze o tym, że mieszkanki Mesety miały prawo samodzielnie wybierać przyszłego męża spośród adoratorów. Strabon i Silius wspominają, że kobiety były właścicielkami domostwa i ziem, a mężczyźni odpowiedzialni byli za ochronę majątku i udział w wyprawach wojennych. To kobiety zajmowały się uprawa ziemi. W trakcie wojennej zawieruchy miały wielokrotnie zagrzewać wojów do walki. Jednakże, w przypadku wojny obronnej, kobiety wielokrotnie stawały do boju ramię w ramię z mężczyznami.
Archeologia o roli kobiety
Ciałopalny obrządek pogrzebowy ogranicza tradycyjne możliwości określenia płci na podstawie szczątków kostnych. Fragmentacja i deformacja kości w wyniku spalenia zwłok na stosie pogrzebowym często skutkuje zniszczeniem lub zniekształceniem diagnostycznych fragmentów miednicy czy czaszki. Z tego powodu wielokrotnie płeć określano na podstawie wyposażenia grobowego. Tego typu podejście jest obarczone ogromnym marginesem błędu – narzuca bowiem na interpretację kalki społeczne z XIX czy XX wieku oraz typową percepcję płci w niedalekiej przeszłości. Przykładowo, obecność broni w grobie zazwyczaj tradycyjnie czyniła zmarłego w oczach archeologów mężczyzną. W rzeczywistości, nie musi to być aż takie proste… Mając na uwadze ograniczenia możliwości określenia płci, obecność broni zaobserwowano w dobrze zachowanych pochówkach zarówno kobiet jak i mężczyzn, a także w podwójnych grobach gdzie złożono szczątki dorosłego i dziecka.
© Carlos Bartolomé, na licencji CC BY SA 4.0
via Wikimedia Commons, edycja Archeowiesci
Dodatkowo, na terenie większości najważniejszych ośrodków w Mesecie nie stwierdzono występowania dużych magazynów służących całej współnocie. W związku z powyższym badaczka założyła, że produkcja dóbr, w tym słynnych w Rzymie tekstyliów saga, ceramiki czy żywności, skupiała się w domostwach prywatnych. Teksty rzymskie wspominają o ogromnej roli kobiet w kontroli i zarządzaniu domostwami oraz zapleczem gospodarczym. O ile nie udało się ustalić pewnego podziału obowiązków ze względu na płeć, to w oparciu o znaleziska przedmiotów związanych z tkactwem czy produkcją ceramiki w domostwach można założyć, że przynajmniej za część produkcji odpowiadały kobiety.
© Luis García, na licencji CC BY-SA 3.0
via Wikimedia Commons, edycja Archeowiesci
Badania prowadzone nad rolą i miejscem kobiety w przedrzymskich celtyberyjskich społecznościach nie doprowadziły do odkrycia iberyjskich Walkirii czy przedrzymskich królowych. Niemniej jednak z pewnością kobiety pełniły w tych społecznościach ogromnie ważną rolę jako nosicielki wiedzy oraz osoby decydującą o swojej własności i własnym losie.
Artykuł ten można bezpłatnie przedrukować, z częścią zdjęć, z podaniem źródła
Autor: Adam Budziszewski
Redakcja: M.M.