Grupy E nie służyły obserwacjom równonocy

W kwietniu 2021 na platformie PLOS ONE ukazał się artykuł archeoastronoma Ivana Šprajca dotycząca potencjalnych orientacji astronomicznych ponad 70 kompleksów określanych jako grupy E i innych budowli ceremonialnych na centralnych Nizinach Majów, co prowadzi do interesujących wniosków odnośnie do majańskich kalendarzy i kosmologii, która w mezoamerykańskiej wizji ożywionego Wszechświata oznacza nierozerwalny związek między tym, jak jest on fizycznie zbudowany a jakie siły ponadnaturalne nim zawiadują (po dziś dzień w żadnym z prawie 30 istniejących obecnie języków majańskich nie ma słów na oddzielne określenie natury i religii).

Orientacja grupy E i ich zastosowanie

Ivan Šprajc, który zbadał i przeanalizował orientację ponad 70 grup E na centralnych Nizinach Majów, zauważył, że wyznaczają one daty istotne dla aktywności rolniczej, oddzielone interwałami będącymi wielokrotnościami liczb 13 i 20. Liczby te są składowymi 260-dniowego mezoamerykańskiego kalendarza tzolk’in, używanego po dziś dzień na wyżynach Gwatemali (daty w tzolk’in to postępująca kombinacja 13 liczb i 20 nazw dni).

Majowie korzystali z kilku kalendarzy: Długiej Rachuby, 260-dniowego tzolk’in i 365-dniowego haab’. Ten ostatni zbliżony jest ilością dni do długości roku zwrotnikowego (czyli czasu, który zajmuje Ziemi wykonanie pełnego obrotu dookoła Słońca), nie stosowano w nim jednak żadnych interkalacji (czyli dni przestępnych, jak 29 lutego co 4 lata w kalendarzu gregoriańskim, aby uwzględnić fakt, że rok zwrotnikowy trwa około 365 i ¼ dnia). Stąd konieczność strojenia harmonogramu upraw do fenomenów solarnych: przesileń (solstycjów) oraz łatwych do zaobserwowania przejść zenitalnych (dni, w których światło Słońca w południe pada prostopadle na dane miejsce na Ziemi, przypadające dwa razy w roku na szerokościach geograficznych położonych pomiędzy zwrotnikami i raz – na zwrotnikach; solstycja, niewystępujące na szerokościach geograficznych Polski, są bardzo ważne dla cywilizacji rozwijających się między zwrotnikami).

Orientacja grup E przebadanych przez Šprajca wykazuje ogólne odchylenie od kierunków kardynalnych na wschód. Takie odchylenie budowli od stron świata jest szeroko rozpowszechnione w Mezoameryce. Pewna liczba ośrodków we wschodnim Petén (Gwatemala) i zachodnim Belize odchylona jest jednak w odwrotnym kierunku (na przykład Xunantunich, El Pilar, Buenavista del Cayo, Baking Pot, Pacbitun).

Domniemana orientacja astronomiczna azymutu może być potwierdzona jedynie, jeśli uda się zidentyfikować odpowiadający jej obiekt. Šprajc zwraca uwagę, że sporo deklinacji (czyli kątów pomiędzy ciałem niebieskim, obserwatorem a płaszczyzną równika niebieskiego) wyznaczanych przez północne i południowe krawędzie platform w grupach E wykracza poza skrajne stanowiska Słońca (czyli miejsca na horyzoncie, w których wschodzi ono w ciągu roku najdalej na północ lub najdalej na południe od obserwatora). Jest to aż 57% deklinacji wyznaczonych przez południowe krawędzie  platform wschodnich i 14% – przez północne krawędzie wschodnich platform przebadanych grup E. Obserwacje jakichkolwiek ruchów Słońca po nieboskłonie były niemożliwe z budowli grup E na trzech stanowiskach spośród próbki uwzględnionej w w analizie Šprajca: Sacul 1, Chumuk i Xaman Witz (dwa ostatnie, leżące w sąsiedztwie Caracol w Górach Maya, mogły być zorientowane na obserwację ruchów Księżyca). Šprajc postuluje też, aby nie wykluczać możliwości obserwacji astronomicznych z grup E również w kierunku zachodnim.

Grupy E – azymuty krawędzi platform

Analiza danych pozwala wyróżnić zimowe solstycja jako najbardziej popularne orientacje na podstawie deklinacji wyznaczanych przez południowe krawędzie platform (odchylenie –22,5°). Jednak – prócz zimowych przesileń – nie mniej popularne okazało się odchylenie –32°, które w środkowym okresie preklasycznym, około 400 roku p.n.e., mogłoby odpowiadać jasnym gwiazdom Shaula (λ Skorpiona: jasność 1,62 magnitudo) czy Kaus Australis (ε Strzelca: jasność 1,85 magnitudo – wielkość gwiazdowa; im niższa wartość magnitudo, tym obiekt wydaje się nam jaśniejszy) albo też asteryzmom, w których skład mogły one wchodzić (asteryzmy to widoczne na firmamencie niebieskim układy gwiazd – wszystkie obserwujące niebo cywilizacje miały przecież swoje własne gwiazdozbiory, na przykład Majowie w dolnej części Oriona widzieli Pierwsze Palenisko, złożone z gwiazd Alnitak, Rigel i Saiph, gwiazdy zaś Pasa Oriona: Alnitak, Alnilam i Mintaka tworzyły Żółwia, którego karapaks jest skorupą świata). Šprajc zauważa jednak, że o ile na północno-wschodnim wybrzeżu półwyspu Jukatan pewna liczba budynków innych niż grupy E mogła być zorientowana na asteryzm w tej części nieba, o tyle brak takich orientacji na centralnych Nizinach.

Grupy E – azymuty osi centralnych

Analiza orientacji osi centralnych układów architektonicznych przynosi znacznie bardziej wiarygodne rezultaty. Na środkowych Nizinach Majów ukierunkowanie grup E najczęściej odpowiada wschodom Słońca 11 marca i 2 października, które oddziela 160 (8 × 20) dni, lub jego zachodom 31 marca i 12 września. W niektórych przypadkach grupy E mogły śmiało umożliwiać obserwację w obydwu kierunkach. Jako przykład można przytoczyć stanowiska takie jak Hatzcap Ceel czy Nixtun-Ch’ich’. Taką orientację mają nie tylko grupy E, ale i inne konstrukcje na Nizinach Majów, również poza obszarem omawianych badań. Niektóre spośród grup E o orientacjach odchylonych na zachód (wspomniane wschodnie Petén i zachodnie Belize) mogą celować w te same daty: 11 marca i 2 października dla zachodów Słońca (w przypadku stanowiska Guacamayo) oraz 31 marca i 12 września dla wschodów (między innymi stanowiska T’ot i Sisia’). Interwał 160-dniowy – zaobserwowany choćby w przypadku wschodów Słońca dla dwukierunkowej grupy E w Guacamayo – wyznaczają również daty 3 kwietnia i 10 września.

Inne popularne interwały to okres 200-dniowy (10 × 20), od 14 marca do 30 września, czy 143-dniowy (11 × 13) od 2 marca do 10 października. Interwał wyznaczany przez zachody Słońca 23 marca i 21 września – zwane również ćwiartkami roku – dzieli na połowy okresy między przesileniami i również mógł być szeroko stosowany w Mezoameryce. Niektóre spośród grup E odchylonych na zachód (jak na przykład główna grupa E w Cival czy grupa E ze strukturą 15B w Naranjo) przypuszczalnie miały orientację na wschody Słońca w te właśnie dni. Okres 260-dniowy, odpowiadający pełnemu tzolk’in, wyznaczany jest przez interwał wschodów Słońca 12 lutego i 30 października, interwał zaś 240-dniowy (12 × 20) przez wschody Słońca 22 lutego i 20 października. Oba okresy mają również pewną reprezentację w badanej architekturze.

Orientacja osi centralnych grup E zdaje się pełnić zatem pierwszorzędną rolę. W wielu ośrodkach jest ona powielana przez inne budowle – w niektórych, jak na przykład: Cival, Naachtún, Caracol, Yaxha czy Nixtun-Ch’ich’ są to również struktury umieszczone na centralnej osi lokalnych grup E. Na takich osiach  znajdowano pochówki i bogate ofiary założeniowe, między innymi w Tikal, Nakum, Caracol, Cival czy Ceibal. Nie znaleziono do tej pory nigdzie podobnego zainteresowania osiami poprzecznymi.

Warto zauważyć, że platformy w trakcie kolejnych faz przebudowy mogły zmieniać swoje rozmiary, czego dobrym przykładem jest grupa E w Mundo Perdido, w Tikal. Mocno rozrosły się również platformy grup E w Caracol, Calakmul czy Ceibal i z biegiem czasu mogły tracić funkcje obserwacyjne na rzecz wyłącznie ceremonialnych.

Ivan Šprajc ubolewa nad błędnym przypisywaniem grupom E funkcji obserwatoriów równonocy, pokutującym nadal nawet we współczesnej literaturze. Przypomina, że równonoce są konceptem wywodzącym się z astronomii greckiej, nie mezoamerykańskiej, wynikającym z przyjętego układu współrzędnych. Ponadto trudno je potwierdzić w naturze bez precyzyjnych narzędzi do pomiaru czasu. Rozbieżność w orientacji centralnej osi z równonocą dla pierwszej grupy E w Uaxactún spostrzegł jeszcze Oliver Ricketson w 1928 roku, a potwierdzili Anthony Aveni i Horst Hartung w 1989 roku. Aveni i Hartung zmierzyli azymuty centralnych osi pewnej liczby grup E i stwierdzili ich orientację na wschody Słońca 19 lutego i 22 października, 11 marca i 2 października oraz 31 marca i 12 września. Następnie zauważyli, że daty te oddziela od dni przejść zenitalnych pewna liczba okresów 20-dniowych (majański uinal), które dla stanowisk w badanym przez nich rejonie o szerokości geograficznej około 17.5°N zachodzą 10 maja i 3 sierpnia. Šprajc powątpiewa w wagę przejść zenitalnych w tych konkretnych wypadkach. Nadmienia, że powyższe orientacje są dość powszechne również na innych szerokościach geograficznych, w innych częściach Nizin Majów i Mezoameryki, gdzie przejścia zenitalne przypadają na inne dni, natomiast wymienione pary dat dzielą okresy 120 dni (22 października – 19 lutego), 160 dni (2 października – 11 marca) i 200 dni (12 września – 31 marca).

Šprajc odrzuca również propozycję orientacji grup E na Pas Oriona (gwiazdy Alnitak, Alnilam i Mintaka tworzyły u Majów gwiazdozbiór Ak’ – Żółwia), ponieważ w samym okresie preklasycznym (1000 p.n.e. – 250 n.e.), kiedy to pojawiła się większość grup E, deklinacja tego asteryzmu zmieniła się z –8°do –4° Podobnie nierealne, a w każdym razie trudne do potwierdzenia, wydają się – jego zdaniem – orientacje grup E na przejścia antyzenitalne, ciała niebieskie pasa zodiakalnego czy też ogólny brak orientacji i pełnienie przez grupy E funkcji planetariów.

Grupy E – rekordy chronologiczne i architektoniczne

Najstarsza grupa E na Nizinach Majów (gdzie później pojawiło się ich największe nagromadzenie) znana jest z Ceibal i datowana jest na 950 rok p.n.e. Grupę E w Ceibal zorientowano na wschody Słońca 2 marca i 10 października (interwał 11 × 13 = 143 dni), co może stanowić lokalną innowację, gdyż jeszcze starsze pierwowzory grup E – znane z wybrzeża Pacyfiku, z wyżyn dzisiejszej Gwatemali i meksykańskiego stanu Chiapas – zorientowane są na solstycja i dni ćwiartek roku (na przykład Chiapa de Corzo). Dzień 2 marca, być może nie przypadkiem, jest odległy o uinal od dnia ćwiartki roku, w 950 roku p.n.e. przypadający na 22 marca. Prototyp grupy E – a przy okazji najstarsze znane piramidy w Mezoameryce – znajduje się w Ojo de Agua, w stanie Chiapas (faza chronologiczna Jocotal 1150–1000 p.n.e.). Widać tam wyraźnie wschodnią, odchyloną ku wschodowi platformę i piramidę na zachodzie, jednak wraz z flankującą ją asymetrycznie na północy „bliźniaczką”.

Grupy E były pierwszą zestandaryzowaną formą majańskiej architektury i przez lata uważano je za unikatową majańską inwencję, więc prawdziwą sensacją stało się odkrycie dzięki lidarowi kilkudziesięciu ośrodków ceremonialnych w meksykańskim stanie Tabasco. Składają się one z olbrzymich, prostokątnych platform z dwudziestoma mniejszymi konstrukcjami, ulokowanymi w dwóch grupach po dziesięć wzdłuż krawędzi wschodniej i zachodniej, wyposażonych w grupę E w centrum założenia architektonicznego. Zdaje się, że ten specyficzny układ przestrzenny, nazwany przez odkrywców MFU (Middle Formative Usumacinta), jest architektonicznym pomostem między cywilizacjami Majów i Olmeków – czerpie z budowlanych i kosmologicznych tradycji olmeckiego miasta San Lorenzo Tenochtitlán oraz ośrodków położonych wzdłuż wybrzeży Pacyfiku w Gwatemali i stanie Chiapas.

Za największą grupę uznawany był architektoniczny kompleks z Wakna (Petén, Gwatemala) – stanowiska w niecce Mirador, odkrytego przez nieodżałowanego Iana Grahama i określonego przez niego mianem El Güiro, a pod obecną nazwą „odkrytego ponownie” przez ekspedycję telewizji Discovery. Wschodnia platforma grupy E w Güiro/Wakna ma aż 200 m długości, jednak obecnie pozostaje ona w tyle za znacznie starszą grupą E z Aguada Fénix, która ma aż 401 m długości. Platforma MFU z Aguada Fénix ma wymiary 1413 × 399 m długości i szerokości. Przy wysokości około 15 m zdetronizowała pod względem objętości słynną piramidę La Danta w El Mirador (Petén, Gwatemala), uznawaną do tej pory za największą piramidę Majów (72 m wysokości) i najbardziej masywną budowlę na Ziemi (2 600 000 m3). Objętość platformy w Aguada Fénix, z uwzględnieniem dostępnych zasobów oszacowano na 3 200 000–4 300 000 m3, a jej konstrukcja wymagała 10–13 milionów dni roboczych.

Grupy E – podsumowanie

Orientacje na wschody czy zachody Słońca z interwałami stanowiącymi wielokrotności 20 dni (uinal) wskazują na kalendaryczne funkcje grup E oraz ich zastosowanie do planowania harmonogramów rolniczych i związanych z tym ceremonii. Wiążą kompleksy architektoniczne z kultem kukurydzy, płodności i wody. Dlatego nazywanie grup E obserwatoriami nie odpowiadałoby w pełni ich znaczeniu. Wykorzystanie wyznaczonych dni w kalendarzu agrarnym przetrwało do dziś i stosowane jest nadal w rolniczych zakamarkach Mezoameryki, przeniesione na dni, którym patronują chrześcijańscy święci. Ceremonie odprawiane w marcu i kwietniu wiązały się prawdopodobnie z zapewnianiem punktualnego nadejścia pory deszczowej, natomiast we wrześniu i w październiku – z porą żniw.

Badania Šprajca stanowią istotną przesłankę, pozwalającą wnioskować o używaniu kalendarza tzolk’in w Mezoameryce już około 1200–1000 roku p.n.e. Najstarsze znane dotychczas daty zapisane w tzolk’in to zaledwie 400–300 rok p.n.e., jednak już dawniej badacze, jak David Stuart czy Prudence M. Rice, wskazywali, że 260-dniowego kalendarza prawdopodobnie używano wcześniej. David C. Grove sugeruje, że jedno z olmeckich malowideł w jaskini Oxtotitlán może być datą zapisaną w tzolk’in. O ile precyzyjny pomiar azymutów odchylonej na zachód grupy E na olmeckim stanowisku La Venta nie jest możliwy – z uwagi na jej słaby stan zachowania – o tyle prawdopodobna wydaje się tam orientacja skopiowana z majańskiego Ceibal, jednak dla zachodów, nie dla wschodów Słońca (dla pełności obrazu przydałyby się pomiary orientacji grup E w Aguada Fénix i innych stanowiskach MFU w stanie Tabasco).

Ivan Šprajc to nie tylko archeoastronom, ale i odkrywca kilkudziesięciu majańskich miast, porzuconych w gęstych i niedostępnych lasach południowo-wschodniego Campeche. Opowieści o tych odkryciach, będące wspaniałą prezentacją współczesnej mezoamerykańskiej archeologii polowej Meksyku, zapisał w książce Lost Maya cities: archaeological quest in the Mexican jungle, która ukazała się w roku 2020. Historie o archeologii polowej Petén w Gwatemali i o odkryciach preklasycznych majańskich ośrodków w niecce Mirador znaleźć można w publikacji Iana Grahama z 2010 roku The road to ruins. Grupom E poświęcona została książka Maya E Groups: calendars, astronomy, and urbanism in the early lowlands pod redakcją: Davida A. Freidela, Arlen F. Chase, Anne S. Dowd i Jerry’ego Murdocka. Lekkim wprowadzeniem do archeoastronomii są wydane po polsku publikacje, których autorem jest Anthony Aveni, prekursor tej dziedziny: Rozmowy z planetami z 2000 roku, Imperia czasu. Kalendarze, zegary i kultury z 2001 roku i Schody do gwiazd z 2002 roku.

 

Post powstał na podstawie:

Aveni, Anthony F. (2002) Schody do gwiazd, Zysk i S-ka.

Aveni, Anthony F.; Hartung, Horst (1989) Uaxactun, Guatemala, Group E and similar assemblages: an archaeoastronomical reconsideration, w: Antonio F. Aveni (red.) World Archaeoastronomy, Cambridge University Press, s. 441-461.

Chase, Arlen F. &  Chase, Diane Z. (1995) External impetus, internal synthesis, and standardization: E Group assemblages and the crystallization of Classic Maya society in the southern lowlands, w: Nikolai Grube (red.) The emergence of Lowland Maya civilization: the transition from the Preclassic to the Early Classic, s. 87-101.

Delvendahl, Kai (2008) Calakmul in sight: history and archaeology of an ancient Maya, Merida.

Grove, David C. The Olmec paintings of Oxtotitlan cave, Guerrero, Mexico, „Studies in Pre-Columbian Art and Archaeology” 6 (1970).

Inomata, Takeshi; Fernandez-Diaz, Juan Carlos; Triadan, Daniela; García Mollinedo, Miguel; Pinzón, Flory; García Hernández, Melina; Flores, Astata; Sharpe, Ashley; Beach, Timothy; Hodgins, Gregory W. L.; Durón Díaz, Juan Javier; Guerra Luna, Antonio; Guerrero Chávez, Luis; Hernández Jiménez, María de Lourdes; Moreno Díaz, Manuel Origins and spread of formal ceremonial complexes in the Olmec and Maya regions revealed by airborne lidar, „Nature” (2021).

Inomata, Takeshi; Triadan, Daniela; Vázquez López, Verónica A.; Fernandez-Diaz, Juan Carlos; Omori, Takayuki; Belén Méndez Bauer, María, García Hernández, Melina, Beach, Timothy; Cagnato, Clarissa; Aoyama, Kazuo; Nasu, Hiroo Monumental architecture at Aguada Fénix and the rise of Maya civilization, „Nature” 582 (2020).

Inomata, Takeshi The isthmian origins of the E Group and its adoption in the Maya Lowlands, w: David A. Freidel, Arlen F. Chase, Anne S. Dowd, Jerry Murdock (red.) Maya E Groups: calendars, astronomy, and urbanism in the early lowlands, University Press of Florida (2017).

Inomata, Takeshi; Triadan, Daniela Middle Preclassic caches from Ceibal, Guatemala, „Maya Archaeology” 3, (2015).

Inomata, Takeshi; Triadan, Daniela; Aoyama, Kazuyo; Castillo, Victor; Yonenobu, Hitoshi Early ceremonial constructions at Ceibal, Guatemala, and the origins of Lowland Maya civilization, „Science” 340 (2013).

Laporte, Juan Pedro; Fialko, Vilma (1995) Un reencuentro con Mundo Perdido, Tikal, Guatemala, „Ancient Mesoamerica” (1995).

Rice, Prudence M. The E Group as timescape: early E Groups, figurines, and the sacred almanac, w: David A. Freidel, Arlen F. Chase, Anne S. Dowd, Jerry Murdock (red.) Maya E Groups: calendars, astronomy, and urbanism in the early lowlands, University Press of Florida (2017).

Šprajc, Ivan Astronomical aspects of Group E-type complexes and implications for understanding ancient Maya architecture and urban planning, „PLOS ONE” 16.4 (2021).

Šprajc, Ivan Astronomy, architecture, and landscape in prehispanic Mesoamerica, „Journal of Archaeological Research” 26 (2018).

Šprajc, Ivan Orientaciones astronómicas en la arquitectura prehispánica del centro de México, „Colección Científica” 427 (2001).

Šprajc, Ivan; Sánchez Nava, Pedro Francisco Orientaciones astronómicas en la arquitectura de Mesoamérica: Oaxaca y el Golfo de México, „Prostor, kraj, čas” 8 (2015).

Šprajc, Ivan; Sánchez Nava, Pedro Francisco; Cañas Ortiz, Alejandro Orientaciones astronómicas en la arquitectura de Mesoamérica: Occidente y Norte, „Prostor, kraj, čas” 12 (2016).

Sánchez Nava, Pedro Francisco; Šprajc, Ivan ; Hobel, Martin Aspectos astronómicos de la arquitectura maya en la costa nororiental de la península de Yucatán, „Prostor, kraj, čas” 13 (2016).

Sanchez Nava, Pedro Francisco; Šprajc, Ivan, Orientaciones astronómicas en la arquitectura maya de las tierras bajas, (2015).

Stuart, David (2011) Order of days: unlocking the secrets of ancient Maya .

Źrałka, Jarosław; Koszkul, Wiesław; Hermes, Bernard; Velasquez, Juan Luis; Matute, Varinia; Pilarski, Bogumił From E-Group to funerary pyramid: mortuary cults and ancestor veneration in the Maya centre of Nakum, Petén, Guatemala, „Cambridge Archaeological Journal” 27.3 (2017).

 

Artykuł ten można bezpłatnie przedrukować, z częścią zdjęć, z podaniem źródła

Autor:

Przemysław Adrian Trześniowski – z wykształcenia informatyk, archeolog majanista, nurek jaskiniowy i instruktor nurkowania technicznego IANTD, jedyny w Polsce jaskiniowy archeolog podwodny. Po kilkunastu latach spędzonych na zarządzaniu wdrożeniami informatycznymi w branży telekomunikacyjnej, kiedy to skonstruował własną ścieżkę implementacji zmian w środowisku zintegrowanym mocno inercyjnej organizacji (podwaliny metodologii agile w Polsce), poświęcił życie eksploracjom i archeologii. Zafascynowany Mezoameryką oraz archeologią Majów, jako niezależny badacz współpracujący z kilkoma ośrodkami naukowymi, uczestniczy w projektach archeologicznych w Meksyku, Gwatemali i Salwadorze, w przeszłości również w Polsce i w Peru (wysokogórska archeologia podwodna: [1] i [2]). Na stałe rezydent Meksyku.

Redakcja: A.B.

Korekta: A.J.