1739 p.n.e. – rok upadku cywilizacji sumeryjskiej

Sumerowie znani są jako twórcy cywilizacji miejskiej, która dominowała w południowej Mezopotamii w czwartym i trzecim tysiącleciu p.n.e. Wytyczyli oni sieć kanałów irygacyjnych, które umożliwiły zagospodarowanie pustynnych obszarów w dolnym biegu Eufratu, stworzyli pismo ideograficzne, najpierw obrazkowe, a później uproszczone do postaci klinów odciskanych w wilgotnej glinie, budowali największe miasta ówczesnego świata z monumentalnymi świątyniami i wielkimi pałacami.

Cywilizacja sumeryjska…

Cywilizacja sumeryjska była atrakcyjna dla sąsiadów, o czym świadczy adaptacja pisma klinowego do zapisu kolejnych języków (akadyjskiego, hetyckiego, elamickiego) oraz rozprzestrzenienie się sumeryjskiego wzorca miasta-państwa na inne obszary Bliskiego Wschodu. Sumerowie prawdopodobnie od samego początku dzielili południową Mezopotamię z Akadami zajmującymi teren późniejszej Babilonii (obecnie okolice Bagdadu) i jest sporo przesłanek sugerujących, że już w połowie III tysiąclecia p.n.e. większość mieszkańców Sumeru posługiwała się na co dzień językiem akadyjskim. Język sumeryjski był jednak jeszcze na początku II tysiąclecia powszechnie używany w piśmie, nie tylko do tworzenia tekstów religijnych (w tym słynnego eposu o Gilgameszu), ale też wielu dokumentów gospodarczych. Zarówno Akadowie żyjący w południowej Mezopotamii od niepamiętnych czasów, jak i Amoryci, którzy opanowali ją pod koniec XXI wieku p.n.e. i posługiwali się językami semickimi, zachowali sumeryjski jako język elit, podobnie jak łacina była do niedawna językiem elit w Europie.

Wraz z językiem do początku II tysiąclecia utrzymane były inne istotne elementy cywilizacji sumeryjskiej: po pierwsze podział sieci irygacyjnej na segmenty będące pod kontrolą poszczególnych miast-państw, które pomimo kilku epizodów zjednoczeniowych (imperium akadyjskie w XXIV-XXIII wieku, państwo III dynastii z Ur w XXI wieku p.n.e.) były rdzeniem organizacji społecznej w południowej Mezopotamii, po drugie specyficzny system społeczno-religijny warunkujący sprawne funkcjonowanie państwa, traktujący władcę jako pośrednika między bogami a ludźmi, odpowiedzialnego przede wszystkim za obfitość plonów, po trzecie system biurokratyczny, dzięki któremu administracja centralna kontrolowała produkcję rolną i redystrybucję żywności.

…i jej koniec w II tysiącleciu p.n.e.

Jednak w połowie II tysiąclecia p.n.e., kiedy duża część południowej Mezopotamii należała do państwa babilońskiego, rządzonego najpierw przez amorycką dynastię, której najbardziej znanym przedstawicielem był Hammurabi, a później przez Kasytów tworzących uprzednio małe państewko w środkowej dolinie Eufratu, te najważniejsze elementy cywilizacji sumeryjskiej już nie są widoczne. Zamiast miast-państw z odrębną administracją mamy scentralizowane państwo terytorialne. Król już nie jest prawą ręką i administratorem dóbr boga, tylko żyjącym w strachu przed karą bogów sędzią rozstrzygającym sprawy swoich poddanych. Język sumeryjski jest znany coraz mniej licznym kapłanom, którzy nie mając pojęcia o oryginalnym kontekście dawnych mitów i tekstów liturgicznych dokonują ich interpretacji używając do tego numerologii i różnych ezoterycznych skojarzeń.

Znawcy dziejów starożytnej Mezopotamii na ogół przedstawiają to porzucenie wzorców cywilizacji sumeryjskiej jako powolny proces, zapoczątkowany przez Akadów pod koniec III tysiąclecia, kontynuowany przez Amorytów na początku II tysiąclecia i zakończony przez Kasytów w połowie II tysiąclecia p.n.e. Istnieją jednak poważne przesłanki sugerujące, że upadek cywilizacji sumeryjskiej nie był powolnym procesem, lecz gwałtowną zmianą o charakterze katastroficznym, która nastąpiła w jedenastym roku panowania Samsuiluny, syna i następcy Hammurabiego na tronie Babilonu w latach około 1749–1712 p.n.e.

Państwo starobabilońskie

Pod koniec XXI wieku p.n.e., kiedy upadła III dynastia z Ur, południowa i środkowa Mezopotamia została podzielona na kilka amoryckich państw, z których najsilniejsze miały stolice w miastach Isin i Larsa, dlatego XX i XIX wiek p.n.e. nazywane są okresem Isin-Larsa. Babilon w połowie tego okresu był niewielkim królestwem rządzonym przez amorycką dynastię założoną przez władcę o imieniu Sumuabum (około 1894–1881 p.n.e.), którego potomkowie w ciągu kolejnego stulecia zdominowali środkową Mezopotamię (nazywaną odtąd Babilonią), aż wreszcie Hammurabi (około 1792–1750) stworzył królestwo obejmujące dużą część uprzedniego państwa III dynastii z Ur.

Rebelia miast Sumeru

Hammurabi utrzymał dotychczasowy model administracyjny, w którym poszczególne podbite miasta w południowej Mezopotamii jako dominia różnych bogów z sumeryjskiego panteonu zachowały pewną autonomię w zarządzaniu lokalnymi zasobami, ale musiały również płacić podatki na rzecz dworu w Babilonie. Powodowało to napięcia, które w ósmym roku panowania Samsuiluny (1742 p.n.e.) doprowadziły do wybuchu wojny domowej między królem Babilonu a samozwańczymi władcami Larsy i Uruk, wspieranymi przez inne miasta Sumeru i dającymi nadzieję na powrót do modelu, w którym poszczególne miasta-państwa były zupełnie niezależne. Wojna trwała cztery lata i zakończyła się zwycięstwem króla Babilonu, ale było to zwycięstwo pyrrusowe.

Przebieg walk może być zrekonstruowany dzięki licznym datowanym dokumentom z tego okresu. Larsa zbuntowała się w dwunastym miesiącu siódmego roku panowania Samsuiluny, a kolejne miasta Sumeru przyłączały się do niej od pierwszego do siódmego miesiąca ósmego roku panowania króla Babilonu. W ósmym miesiącu jako ostatnie zbuntowało się miasto Uruk. Przez cały dziewiąty rok panowania Samsuiluna tłumił równoległe rebelie na północy państwa babilońskiego, a potem przystąpił do pacyfikowania miast Sumeru. Najpierw, na początku dziesiątego roku panowania, odzyskał Larsę, a potem do końca roku zdobywał kolejne miasta aż do leżącego na południowym wschodzie Lagasz.

Choć rebelia została stłumiona i Samsuiluna przejął kontrolę nad zbuntowanymi miastami, Sumer tuż po zakończeniu wojny nagle zniknął z mapy państwa babilońskiego. Ostatnie znane teksty z większości miast południowej Mezopotamii datowane są na 10 lub 11 rok panowania Samsuiluny (około 1739 p.n.e.). Jedynie położone w północnej części Sumeru miasta Nippur i Isin przetrwały jeszcze kilkanaście lat i ostatecznie zostały opuszczone około 1720 p.n.e.

Powstanie Kraju Nadmorskiego

Duża część południowej Mezopotamii weszła w skład nowego państwa nazywanego Krajem Nadmorskim, którego pierwszy władca Ilumaili jest odnotowany w kilku tekstach z Nippur z ostatnich lat istnienia tego miasta. Dlatego niektórzy historycy starożytnej Mezopotamii uznali, że miasta Sumeru zostały po prostu przejęte przez nową dynastię. Jednak wyniki prac archeologicznych na wielu stanowiskach nie pozostawiają wątpliwości, że większość miast Sumeru została opuszczona na kilkaset lat, a Kraj Nadmorski był raczej słabo zaludnionym państwem, obejmującym przede wszystkim mokradła na północnych wybrzeżach Zatoki Perskiej. Dopiero Kasyci, którzy przejęli władze w Babilonii na początku XVI wieku p.n.e. i pokonali w połowie XV wieku dynastię Kraju Nadmorskiego, odbudowali niektóre miasta porzucone w czasach Samsuiluny, przede wszystkim Nippur, które uprzednio było głównym ośrodkiem religijnym Sumeru.

Wiele wskazuje na to, że królowie Kraju Nadmorskiego próbowali podtrzymywać upadającą cywilizację sumeryjską, o czym świadczą nie tylko sumeryjskie imiona niektórych z nich, ale też teksty administracyjne, znalezione niedawno na stanowisku Tell Khaiber w pobliżu Ur, świadczące o kontynuacji tradycyjnej gospodarki wykorzystującej lokalną sieć irygacyjną.

Zmiana biegu Eufratu

Teksty z czasów Samsuiluny nie wyjaśniają, co było przyczyną opuszczenia większości miast Sumeru, ale analiza zmian sieci osadniczej sugeruje, że w tym czasie nastąpiło znaczące przemieszczenie głównego koryta Eufratu. Ponieważ południowa Mezopotamia jest zupełnie płaska, a nagromadzenie osadów niesionych przez wodę powoduje stopniowe podwyższanie koryta rzeki, jeśli nie jest systematycznie oczyszczane, Eufrat w przeszłości zmieniał swój bieg wielokrotnie. Jednak w czasach Samsuiluny rzeka przesunęła się nieodwracalnie o kilkaset kilometrów na zachód na odcinku między Babilonem a Ur blisko Zatoki Perskiej. Spowodowało to zupełne wyschnięcie większości dotychczasowych kanałów nawadniających i – co za tym idzie – upadek gospodarczy miast korzystających z tych kanałów. Nie ucierpiały jedynie okolice Babilonu oraz niewielka enklawa tuż koło ujścia Eufratu do Zatoki Perskiej, która prawdopodobnie stała się później centrum Kraju Nadmorskiego.

Nie jest jasne, na ile ludzie przyczynili się do tej katastrofy ekologicznej. Mogły do niej doprowadzić zaniedbania sieci irygacyjnej, która wymaga systematycznego oczyszczania, ale też świadome działania Samsuiluny, któremu celowe przesunięcie biegu Eufratu i odcięcie miast Sumeru od wody mogło ułatwić pacyfikację zbuntowanych prowincji. Istnieją teksty sugerujące, że wcześniejsi królowie Babilonu blokowali kanały irygacyjne zaopatrujące w wodę Larsę, a po zdobyciu tego miasta przywracali im drożność. Jeśli zmiana biegu całego Eufratu była celowym działaniem Samsuiluny, to ze względu na swoją skalę mogła po prostu okazać się nieodwracalna.

Po katastrofie…

Konsekwencje dla miejscowej populacji na pewno były dramatyczne, choć dokumentacja okresu po upadku Sumeru staje się bardzo fragmentaryczna. Mieszkańcy pozbawionych wody miast na pewno musieli je w pośpiechu opuścić. Administracja państwa babilońskiego zapewniła ich przynajmniej częściową systematyczną relokację: uchodźcy z Uruk zamieszkali w Kisz, z Larsy w Babilonie, a z Isin w Sippar. Są również przesłanki sugerujące, że personel świątyń w Nippur został przeniesiony do Babilonu, gdzie był kontynuowany kult głównych bogów Sumeru. Przez jedno lub dwa pokolenia uchodźcy z miast Sumeru utrzymywali swoją tożsamość, ale w końcu zostali wchłonięci przez populację zamieszkującą Babilonię. Kiedy królowie z dynastii kasyckiej podbili Kraj Nadmorski i rozpoczęli akcję częściowej odbudowy sieci irygacyjnej na terenie dawnego Sumeru, podstawy cywilizacji sumeryjskiej, podobnie jak język sumeryjski, były już od co najmniej kilku pokoleń martwe.

Niezależnie od tego, czy zmiana biegu Eufratu była katastrofą naturalną, czy też przyczyniła się do niej celowa lub nieświadoma działalność ludzi, można ją uznać za najważniejszą cezurę w dziejach południowej Mezopotamii. Jej konsekwencją była znacząca zmiana organizacji społecznej i politycznej oraz systemu gospodarczego. Ironią historii jest to, że Eufrat, rzeka-matka, bez której cywilizacja sumeryjska by się w ogóle nie rozwinęła, doprowadził również do jej gwałtownego upadku.

= = = 

Wydarzenia z czasów panowania Samsuiluny były przedmiotem rozprawy doktorskiej Harolda T. Vegelera (Yale).

 

Artykuł ten można bezpłatnie przedrukować, ze zdjęciami, z podaniem źródła. 

 

Autor: Arkadiusz Sołtysiak

Więcej tekstów tego autora

Korekta językowa: A.J.