Zęby ujawniają tajemnice miast Mezopotamii

Najwcześniejsze wielkie miasta powstały w północnej Mezopotamii w późnym chalkolicie (ok. 4200-2900 p.n.e.). Był to czas przejścia od lokalnych wiejskich struktur społecznych do wielkich miast z hierarchicznymi społeczeństwami, bardziej wyraźnym podziałem pracy i rozwojem władzy centralnej prowadzącym do formowania się wczesnych państw. Szczególnie szybko rozwijało się stanowisko Tell Brak, które osiągnęło ponad 120 hektarów już w pierwszej połowie IV tysiąclecia p.n.e. Nie było jednak jasne, czy proces ten był spowodowany jedynie przyrostem naturalnym w miejscowej populacji, czy też migracją i wchłanianiem ludzi z różnych obszarów. Artykuł opublikowany niedawno w Journal of Anthropological Archaeology dostarczył nowych przesłanek sugerujących, że rozwój miast w późnym chalkolicie był wspierany przez imigrację. Podobnie jak dzisiaj, ludzie migrowali do miasta grupami i osiedlali się w osobnych dzielnicach, które nie integrowały się przez kilka pokoleń.

We współczesnym świecie słowo ‘miasto’ przywodzi na myśl betonową dżunglę z ograniczonymi terenami zielonymi, transportem publicznym, mnóstwem całodobowych usług i zabieganymi ludźmi szukającymi Wi-Fi. Na pierwszy rzut oka może się wydawać, że ze starożytnymi miastami miało to niewiele wspólnego, ale procesy społeczne zachodzące zarówno w nowoczesnych, jak i starożytnych miastach są porównywalne, co ma znaczenie dla szerszych badań nad urbanizacją. Gdy zastanawiamy się nad bezprecedensową współczesną epoką w historii ludzkości, kiedy już ponad 55% ogólnoświatowej populacji mieszka w miastach, przeszłość może pomóc w kształtowaniu przyszłości.

Najbardziej uniwersalną cechą, którą można wyraźnie zaobserwować w miastach, zarówno przeszłych, jak i współczesnych, są dzielnice; mogą być albo zaprojektowane (zarządzane odgórnie), albo tworzone organicznie (oddolnie) w miarę rozwoju osady. W obu przypadkach tworzą one jednostki w ramach większej całości, w których mają miejsce interakcje społeczne i które pomagają złagodzić stres wywołany przez otoczenie

W Mezopotamii, kolebce wielkich miast, odnotowano dużą zmienność organizacji społecznej w przestrzeni zurbanizowanej. Liczne źródła historyczne dostarczają dowodów na istnienie specjalnych dzielnic dla imigrantów w całym regionie w III i II tysiącleciu p.n.e., ale nie wiadomo, jak głęboko w przeszłość sięgała ta praktyka. Czy można to prześledzić wstecz do początków urbanizacji, kiedy nie było jeszcze źródeł pisanych? Do tej pory archeolodzy badali dzielnice porównując architekturę, infrastrukturę i kulturę materialną.

Tell Brak, położone w dorzeczu rzeki Chabur w północno-wschodniej Syrii, jest jednym z najbardziej znanych wczesnych miast z monumentalną architekturą, dalekosiężnymi sieciami handlowymi i wyspecjalizowaną produkcją rzemieślniczą. W połowie IV tysiąclecia p.n.e., po kilkuset latach błyskawicznego wzrostu, stanowisko obejmowało ponad 120 hektarów, w tym centralne wzgórze (tell) oraz szereg mniejszych stanowisk satelitarnych, które mogły peryferyjnymi dzielnicami zamieszkanymi przez imigrantów. Podczas wykopalisk w Tell Brak odkryte również zostały liczne ludzkie szczątki z różnych okresów, od początku późnego chalkolitu, do końca wczesnej epoki brązu (ok. 2900-2100 p.n.e.). Dało to archeologom możliwość zbadania szczątków ludzi, którzy zostali pochowani w różnych miejscach i w różnych okresach.

Coraz częściej w badaniach dawnych populacji wykorzystuje się analizę dawnego DNA (aDNA), jednak w warunkach klimatycznych Bliskiego Wschodu DNA zwykle zachowuje się bardzo słabo albo wcale. Można jednak w zamian użyć takich cech fenotypowych (na przykład niemetrycznych cech zębów takich, jak dodatkowe guzki lub liczba korzeni), o których wiadomo, że są w wysokim stopniu odziedziczalne. Mierząc częstość występowania wielu takich cech można oszacować pokrewieństwo biologiczne grup ludzkich nie tylko w obrębie osad i między nimi, ale także regionalnie lub globalnie. Niemetryczne cechy zębów są nie tylko dobrym wskaźnikiem zmienności genetycznej, ale też mogą być obserwowane nawet w przypadku niekompletnych i słabo zachowanych szkieletów, ponieważ ze względu na bardzo wysoki stopień zmineralizowania (98%) zęby są na ogół znacznie lepiej niż kości reprezentowane w kontekstach archeologicznych.

Analiza niemetrycznych cech zębów z Tell Brak potwierdza wcześniejsze sugestie archeologów, że wzrost wielkości populacji w późnym chalkolicie był napędzany imigracją z zewnątrz. Kiedy ci imigranci osiedlili się w Tell Brak, utworzyli własne dzielnice, co odzwierciedla zjawisko obserwowane również we współczesnych miastach, takich jak współczesne Chinatown w Los Angeles, czy wiele społeczności etnicznych, które powstały w Nowym Jorku na początku XX wieku i do pewnego stopnia istnieją do dnia dzisiejszego. Odkrycie te wskazuje, że istnienie dzielnic zamieszkanych przez spójne społeczności imigrantów jest prawdopodobnie tak stare, jak sam proces urbanizacji.

Wyróżnienie odrębnych grup mieszkańców Tell Brak w późnym chalkolicie i zaobserwowanie późniejszej ciągłości tylko jednej z tych grup we wczesnej epoce brązu daje wgląd w szerszą ewolucję miast. Tell Brak, podobnie jak wiele wczesnych miast Mezopotamii, było w większości tworem organicznym, rozwijającym się w wyniku migracji. Pod koniec V tysiąclecia p.n.e. nastąpiły rozległe zmiany strukturalne, ponieważ w centrum miasta wzniesiono zarówno budowle religijne, jak i świeckie, a na obrzeża przeniosła się działalność wytwórcza. Szybki rozwój miasta prawdopodobnie wpłynął na te zmiany, które sugerują rosnący poziom centralizacji. Chociaż tworzenie dzielnic przez zwarte grupy imigrantów mogło rozpocząć się organicznie, możliwe jest, że stały się one z czasem częścią bardziej scentralizowanego systemu, aby złagodzić presję spowodowaną szybkim wzrostem populacji.

Po początkowej fali migracji nie było większych zakłóceń w strukturze populacji Tell Brak w późnym chalkolicie. Nawet ekspansja kultury Uruk, która pojawiła się najpierw w południowej Mezopotamii, a następnie w połowie IV tysiąclecia p.n.e. zaczęła ekspansję na północ i zachód, w efekcie czego objęła swoim zasięgiem również Tell Brak, nie wpłynęła w znaczący sposób na miejscową populację. Od jednej z grup zamieszkujących Tell Brak w późnym chalkolicie wywodzi się ludność tego miasta we wczesnej epoce brązu, wskazując na ciągłość populacji przez niemal dwa tysiące lat.

Autorki:

Nina Maaranen jest fińską archeolożką specjalizującą się w osteologii człowieka, szczególnie na terenie Lewantu w epoce brązu. Obecnie jest związana z uniwersytetami w Sheffield (jako wykładowca i kurator zbiorów) oraz w Bournemouth (jako wizytujący pracownik naukowy).

ReaserchGate

Academia

Jessica Walker jest bioarcheolożką, pracuje jako adiunkt w Northeast College of Health Sciences w Nowym Jorku, USA. Brała udział w badaniach szczątków ludzkich na stanowiskach archeologicznych położonych Bliskim Wschodzie, na południowym Uralu i w Stanach Zjednoczonych. Obecnie prowadzi zajęcia z anatomii i patofizjologii człowieka.

ReaserchGate

Academia

Tłumaczenie: Arkadiusz Sołtysiak

Artykuł ten można bezpłatnie przedrukować, z częścią zdjęć, z podaniem źródła

Okładka: Ilustracja wygenerowana w Midjourney oraz z wykorzystaniem PS Generative Fill, edycja Archeowiesci
Promt: wygeneruj wewnętrzny widok życia miejskiego w starożytnym mieście Tell Brak z okresu 3000 lat p.n.e.