Istnieje wiele mitów dotyczących technologii obróbki metali przez budowniczych piramid egipskich. Najpopularniejsze z nich głoszą, że do naszych czasów nie zachowały się żadne narzędzia, które można zbadać, oraz że starożytni Egipcjanie znali tylko czystą miedź. Ani jedno, ani drugie nie jest jednak prawdziwe: ostatnie badania czeskich naukowców, opublikowane w renomowanym międzynarodowym czasopiśmie Journal of Archaeological Science: Reports, wzbogaciły naszą wiedzę na temat technologii obróbki metali w okresie Starego Państwa. Analizie poddano materiał archeologiczny pochodzący z Gizy.
fot. M. Odler © Filozofická fakulta, Univerzita Karlova, Praha, Český egyptologický ústav
Rzadkie narzędzia i metalowe przedmioty z Gizy
W artykule skupiono się na reliktach osady z tzw. obszaru Kromera, która po raz pierwszy została przebadana przez austriackich archeologów w latach 70. ubiegłego wieku. Ich badania opublikowano w 1978 roku. Jednak nie przeanalizowano wówczas pozostałości narzędzi i wyrobów metalowych, dopiero zespół czeskich naukowców kierowany przez dr. Martina Odlera i inż. Jiřiego Kmoška przyjrzał się im bliżej. Większość materiału znajduje się w Muzeum Egipskim w Kairze i nie można z niego pobierać próbek. Część kolekcji stała się jednak elementem zbioru naukowego Instytutu Prehistorii i Archeologii Historycznej w Wiedniu, prowadzonego przez dr. Aloisa Stuppnera, który umożliwił zbadanie zabytków.
Artefakty z czasów budowniczych piramid egipskich
W kolekcji, której dotyczył artykuł, znajduje się zaledwie kilka artefaktów: w sumie 15 sztuk. Są one jednak wyjątkowo rzadkie, biorąc pod uwagę ich pierwotny kontekst archeologiczny: zostały znalezione w reliktach osady, podczas gdy większość metalowych artefaktów z okresu Starego Państwa pochodzi z grobowców. Analiza typologiczna zabytków wykazała, że w zbiorze, oprócz małego dłuta, znajdują się także fragmenty dwóch dużych siekier, dwóch zacisków, okucia i haczyka na ryby. Większą część kolekcji stanowią igły. Zabytki te mogą być dość precyzyjnie datowane, gdyż w tym samym depozycie znaleziono pieczęcie faraonów: Cheopsa (Khufu) i Chefrena (Khafre), budowniczych dwóch największych piramid IV dynastii (około 2500–2450 p.n.e.) w Gizie.
il. M. Odler, J. Kmošek © Filozofická fakulta, Univerzita Karlova, Praha, Český egyptologický ústav
Pozostałości, w których znaleziono artefakty, pochodzą najprawdopodobniej z warstwy niwelacyjnej starszej osady w Heit el-Ghurab. Jest to obszar na wschód od piramid, gdzie od kilkudziesięciu lat stacjonuje amerykańsko-egipski zespół pod kierownictwem Marka Lehnera i gdzie znaleziono słynne „miasto budowniczych piramid egipskich” z czasów panowania Menkaurego.
Analizy chemiczne
W artykule zrelacjonowano szczegółową analizę artefaktów pod kątem ich składu chemicznego (neutronowa analiza aktywacyjna), mikrostruktury (metalografia), mikrotwardości (skala twardości Vickersa) oraz zawartości izotopów ołowiu (co pomaga określić źródło pochodzenia rudy). Badania dowiodły, że zarówno większe narzędzia z kolekcji, jak i ich fragmenty wykonane są z miedzi arsenowej – materiału szeroko stosowanego we wczesnej epoce brązu na Bliskim Wschodzie.
Czym jest miedź arsenowa?
Właściwości i twardość miedzi arsenowej są zbliżone do brązu cynowego, który również był znany Egipcjanom. Jednak ze względu na jego rzadkość Egipcjanie używali go głównie do wyrobu naczyń (jedynie we wczesnym okresie brązu). Wyniki analizy mikrotwardości zachowanych metali wskazują, że narzędzia miały właściwości pozwalające na ich codzienne używanie, zwłaszcza do obróbki drewna i wapienia. Wciąż pozostaje jednak jedno pytanie: czy arsen dodawano do miedzi celowo, czy też używano rudy składającej się zarówno z miedzi, jak i arsenu?
Miedź zawierająca zanieczyszczenia to surowiec, z którego wykonano cieńsze i znacznie bardziej miękkie igły. Ich mikrotwardość okazała się zmienna, co oznacza, że egipscy metalurdzy najwyraźniej dostosowywali technologię produkcji do efektów, które chcieli uzyskać. Analizy wskazały również, że rudy miedzi, z których wykonane zostały przedmioty, pochodziły z Pustyni Wschodniej w Egipcie i półwyspu Synaj. W kolekcji znajduje się także egzotyczny unikat: igła G13 wykonana z miedzi arsenowej zawierającej ponad trzy procent srebra. Izotopy ołowiu, wykryte w składzie chemicznym zabytku, są podobne do dwóch egipskich artefaktów z okresu predynastycznego, z czwartego tysiąclecia p.n.e. oraz do glejty ołowianej (tlenku ołowiu) z syryjskiego stanowiska Habuba Kabira, datowanego na mniej więcej ten sam okres. Igła wskazuje więc na obecność starożytnego recyklingu metali związanego z produkcją srebra, które w starożytnym Egipcie było znacznie rzadsze niż złoto.
il. M. Odler © Filozofická fakulta, Univerzita Karlova, Praha, Český egyptologický ústav
Co oznaczają te nowe odkrycia?
Badania nad wspomnianymi narzędziami przyczyniły się do dokładniejszego rozpoznania niektórych technik stosowanych przez metalurgów w okresie Starego Państwa. Artykuł czeskich naukowców opisuje pierwszy kompleksowy zbiór narzędzi metalowych z osady datowanej na okres Starego Państwa. Poza tym dostarcza dowodów na to, że niektóre artefakty pochodzące z grobowców posiadały właściwości odpowiadające narzędziom codziennego użytku. To z kolei oznacza, że nie były one jedynie modelami. Technologia z epoki budowniczych piramid odpowiadała możliwościom technologicznym otaczających ich cywilizacji i kultur trzeciego tysiąclecia p.n.e.
Badania wiedeńskiego materiału będą kontynuowane wraz z kolejnymi analizami żużli i ceramicznych tygli do wytopu metali. Wyniki pomogą określić, czy arsen był dodawany celowo, czy też stosowano minerały zawierające zarówno miedź, jak i arsen. Czescy badacze współpracują z zespołem Lehnera i przebadają również pozostałości miedzianych narzędzi z Gizy znalezione w ostatnich dekadach.
Oryginalny artykuł, Arsenical Copper Tools of Old Kingdom Giza Craftsmen. First Data, został przygotowany przez zespół w składzie: Martin Odler, Jiří Kmošek, Mark Fikrle i Yulia V. Erban Kochergina.
Można również posłuchać wywiadu z dr. Odlerem na stronie History of Egypt Podcast, gdzie opowiada o badaniach starożytnych technologii.
Artykuł ten można bezpłatnie przedrukować, z podaniem źródła. Fotografie mogą być wykorzystane, jeśli zachowane zostaną prawa autorskie Uniwersytetu Karola.
Autorzy: Martin Odler, Jiří Kmošek
O autorach:
Martin Odler w 2020 roku obronił pracę doktorską pod tytułem The Social Context of Copper in Ancient Egypt Down to the End of Middle Kingdom. W 2016 roku opublikował monografię Old Kingdom Copper Tools and Model Tools, pierwszą tego typu w egiptologii. W Abusir (Egipt) kierował, wraz z Marie Peterkovą Hlouchovą, wykopaliskami nowego typu grobowca egipskiego (AS 103) oraz ostatniego znanego grobowca typu przejściowego z wczesnej IV dynastii (AS 104).
Jiří Kmošek jest archeometalurgiem, doktorantem w Instytucie Nauk Przyrodniczych i Technologii w Sztuce Akademii Sztuk Pięknych w Wiedniu. Analizował nie tylko materiały pochodzące ze starożytnego Egiptu, ale także wyroby metalowe z epoki brązu z terenu Republiki Czeskiej.
Tłumaczenie i opracowanie: J.M.C.
Redakcja: M.M.
Korekta językowa: A.J.
Ta sensacja niczego nie zmienia jeżeli chodzi o „cud” obróbki kamieni użytych do budowy piramid . Narzędziami z miedzi arsenowej czy brązu jakiegokolwiek można podłubać sobie w … nosie ale nie budować piramidy .