Jeden z najbardziej znanych cytatów dotyczących starożytnego Egiptu pochodzi z Herodota, który stwierdza, że jest on „darem Nilu”. Wyjaśnia on powody takiego stwierdzenia, wśród których wymieniony jest łatwy dostęp do ryb. Wydaje się więc, że ryby powinny stanowić jeden z istotnych elementów diety starożytnych Egipcjan. W sprzeczności z tym stoją jednak wzmianki u innych autorów antycznych, którzy wspominają o istnieniu w Egipcie tabu dotyczącego jedzenia ryb. Czy w takim razie Egipcjanie jedli ryby?
Tabu w okresie faraońskim
Okazuje się, że odpowiedź na to pytanie jest bardziej skomplikowana niż mogłoby się wydawać na pierwszy rzut oka. Niestety dla większości okresu faraońskiego brakuje nam źródeł, które mogłyby stwierdzić czy tabu na ryby mogło wtedy istnieć. Szczątki kostne ryb wskazują, że były one pokarmem dla żywych. Występują one powszechnie na wielu stanowiskach osadniczych. Inaczej sprawa się miała z jedzeniem w kontekście rytualnym i pozagrobowym. Badacze zwracają uwagę na brak ryb na listach darów grobowych już w Starym Państwie. Wzmianki w tekstach magicznych np. Księdze Wychodzenia za Dnia wskazują na to, że były one postrzegane jako nieczyste. Stąd wzięła się hipoteza wskazująca, że tabu obejmowało zmarłych, którzy nie mogli w darze otrzymywać ryb.
Jednak przedstawienia połowów pojawiały się często na ścianach grobowców w tzw. scenach życia codziennego. Zadaniem tego typu scen było zapewnianie na wieczność konkretnych produktów dla zmarłego. Dosyć powszechna obecność tego typu scen w grobowcach może świadczyć o tym, że zapewnienie dostępu do ryb dla zmarłego było jednak istotne. Można więc stwierdzić, że podejście do ryb było ambiwalentne, ale nie ma pewniejszych śladów wskazujących tabu dla żyjących przez większość okresu faraońskiego. Nie przeszkadzało to jednak w ofiarowywaniu ryb świątyniom, na co wskazuje ich obecność w listach darów Ramzesa III.
MET Museum, Domena Publiczna
Obszar funkcjonowania tabu
Więcej źródeł pojawia się od Okresu Późnego i wydaje się, że jeszcze bardziej komplikują one obraz. Na ich podstawie jesteśmy w stanie stwierdzić, że tabu nigdy nie dotyczyło całego Egiptu. Każdy ośrodek religijny miał swoje zasady i główne bóstwa. Czasem zdarzało się tak, że wierzenia w konkretnych ośrodkach wykluczały się ze sobą. Przykładem są kosmogonie. Każdy ważniejszy ośrodek chciał, aby to jego bóstwo pełniło kluczową rolę w tworzeniu świata. Doprowadziło to do powstania wielu alternatywnych wersji. Podobnie było w przypadku kultu zwierząt, w tym ryb. W niektórych świątyniach poszczególne gatunki ryb były uznawane za święte, co kończyło się zakazem ich połowu i co za tym idzie jedzenia. Plutarch przytacza historię konfliktu pomiędzy Kynopolis i Oxyrynchos, który dobrze pokazuje różnice w podejściu do tej kwestii. Miasta te znajdowały się w Środkowym Egipcie, stosunkowo blisko siebie. Świętym zwierzęciem Kynopoplis był pies, a Oxyrynchos pewien gatunek ryby. Mieszkańcy Kynopolis zjedli świętą rybę Oxyrynchos, co skończyło się odwetem tego miasta i zjedzeniem przez nich psa. Konflikt zaczynał narastać coraz bardziej, co wymusiło interwencję Rzymian. Jak widać kwestia diety mogła prowadzić do poważnych antagonizmów sąsiedzkich. Jednocześnie da się tutaj zauważyć, że tabu dotyczyło raczej poziomu lokalnego kultu niż całego Egiptu.
MET Museum, Domena Publiczna
Czy tabu dotyczyło wszystkich gatunków?
Z powyższej historii wynika też jeszcze jedna kwestia. Tabu nie musiało dotyczyć wszystkich ryb. Świętość ryb była związana zarówno z ich gatunkiem, jak i z określonym obszarem. Nie wszystkie z nich były objęte zakazem, a już na pewno nie wszędzie. Jedną z istotnych ryb w egipskich wierzeniach jest tilapia (Tilapia nilotica). Pojawia się on często w scenach połowu ryb w grobowcach. Ryby z tego rodzaju trzymają ikrę w pysku do momentu wyklucia, a w razie zagrożenia schronienie znajdują tam także młode osobniki. Egipcjanie zinterpretowali to jako odradzanie się i powiązali z wierzeniami pozagrobowymi.
Poza tym znanych jest kilka innych gatunków, które były wiązane z mitem o Ozyrysie. Ciało Ozyrysa po śmierci zostało poćwiartowane i wrzucone do Nilu. Jego żona Izyda odnalazła większość elementów i poskładała je w całość. Nie mogła odnaleźć jedynie fallusa, który został zjedzony przez rybę. W tej roli wymienianych jest kilka gatunków Oxyrynchus, Lepidotus oraz Phagrus. Znane są ich nazwy greckie, jednak ich przynależność gatunkowa (poza Oxyrynchusem) dalej jest przedmiotem dyskusji wśród badaczy.
MET Museum, Domena Publiczna
Kapłani, a tabu
Inna wzmianka u autorów antycznych wskazuje, że kapłanów obowiązywał całkowity zakaz jedzenia ryb. Badania archeologiczne kwater kapłańskich z Karnaku zdają się potwierdzać tę informację. Na trzech poziomach odpowiadających okresowi od III Okresu Przejściowego do czasów ptolemejskich, odnaleziono niewiele kości ryb. Te nieliczne, które się tam znalazły są interpretowane jako naniesione z mułem znad Nilu. Jednak są to dane dotyczące jednej świątyni. Okazuje się, że sytuacja nie musiała tak wyglądać we wszystkich. Badanie świątyni na Elefantynie z czasów XXV dynastii wykazało brak śladów tabu na ryby w tym miejscu. Możliwe więc, że ponownie było to zależne od regionu i konkretnej świątyni.
A więc czy w Egipcie funkcjonowało tabu na ryby? To zależy. Liczne źródła wskazują, że istniało w pewnym zakresie. Nie wydaje się jednak, żeby przez cały czas funkcjonowało w takiej samej formie. Nie dotyczyło też całego obszaru Egiptu, a było raczej związane z kultami lokalnymi. W niektórych okresach mogło być też bardziej związane z kultem zmarłych i niekoniecznie dotyczyć zakazu w diecie dla żywych. Zajmując się tym tematem należałoby więc rozpatrywać każde stanowisko osobno i na wielu płaszczyznach. Niestety ta komplikacja obrazu sprawia, że trudniej jest rozpoznać istnienie tabu w materiale archeologicznym. Bez danych tekstowych brak jednego gatunku w materiale kostnym nie zostanie uznany za oznakę istnienia tabu. Daje to jednak obszar do dalszych badań, które mogą pomóc lepiej zrozumieć, jaką rolę pełniły ryby w diecie starożytnych Egipcjan.
Bibliografia:
Brewer, Douglas J., Friedman, Renee F., 1989, Fish and Fishing in Ancient Egypt, The Natural History of Egypt: Volume II, Warminster.
Chaix, Louis, 2021, Le monde animal, [w:] Masson-Berghoff, A. (red.) Le quartier des
prêtres dans le temple d’Amon à Karnak, Leuven, 217-243.
Darby, William J., 1977, Food: the Gift of Osiris, London, New York, San Francisco.
Houlihan, Patrick F., 1996, The Animal World of the Pharaohs, London.
Galpaz-Feller, Pnina, 1995.,The stela of king Piye: a brief consideration of „clean” and
„unclean” in ancient Egypt and the Bible, Revue Biblique 102 (4), 506-521.
van Neer, Wim, Gonzales, Jerome, 2019, A Late Period fi sh deposit at Oxyrhynchus (el-Bahnasa, Egypt), Documenta Archaeobiologiae 15, 311-342.
Autorka:
Beata Zaborowska – studentka II roku studiów II stopnia na kierunku Archeologia na Uniwersytecie Warszawskim, pisze pracę magisterską na specjalizacji ze starożytnego Egiptu.
Artykuł ten można bezpłatnie przedrukować, ze zdjęciami, z podaniem źródła.
Tekst powstał w ramach dofinansowania projektu „Kampania promująca badania Wydziału Archeologii UW w Dolinie Nilu” z programu Inicjatywa Doskonałości – Uczelnia Badawcza.
Redakcja J.C.